Techniki kreatywnego myślenia pomagają rozwiązywać problemy o słabo określonej strukturze, czyli takie, które nie poddają się próbom algorytmizacji. Ich zastosowanie wymaga jednak czasu, przygotowania, ale także dystansu do siebie oraz autentycznego przekonania, że podjęte działanie ma sens i może być skuteczne. W artykule opowiemy o heurystyce, czyli o twórczości stosowanej – interdyscyplinarnej dziedzinie wiedzy, do której należą techniki kreatywności. Z treści wpisu dowiesz się ponadto ile jest (prawdopodobnie) technik twórczego rozwiązywania problemów oraz jakie operacje umysłowe stanowią ich fundament wykonawczy; wskażemy także krótko, jak się przygotować do pracy z użyciem technik oraz jak postępować, aby przekonać do podjęcia eksperymentu z technikami kreatywności organizacyjnych sceptyków.

⚠ Uwaga. Poniżej artykułu znajdziesz (sukcesywnie rozwijany) katalog technik twórczego rozwiązywania problemów.

Techniki kreatywnego myślenia a heurystyka

Zacznijmy od podstaw. Techniki kreatywnego myślenia należą do interdyscyplinarnej dziedziny zwanej 💡 heurystyką, czyli do tzw. 💡 twórczości stosowanej.

Czym jest heurystyka?

Pojęcie heurystyki pochodzi od greckiego słowa heủrẽka, czyli „znalazłem!”, które w literaturze filozoficznej oznacza odkrywanie nowych prawd poprzez umiejętne stawianie hipotez (Nęcka, 1994). Edward Nęcka (2020) definiuje heurystykę, jako nieformalną, spekulatywną, uproszczoną albo skrótową metodę rozwiązywania problemów lub podejmowania decyzji, ryzykowną i zawodną. Celem heurystyki jest rozwijanie skutecznych metod rozwiązywania problemów (Nęcka i in., 2019). Heurystyka podpowiada, jakimi metodami rozwiązywać problemy, których doskonałe albo jedyne rozwiązania nie są znane (Nęcka i in., 2020). Takimi problemami są m.in. problemy typu IV, gdy istnieje wiele alternatywnych ścieżek postępowania prowadzących do więcej niż jednego rozwiązania (Sternberg i Karami, 2021).

Jakie są różnice między heurystyką a algorytmem?

Jest to ważne rozróżnienie. Heurystyka jest przeciwieństwem algorytmu. Algorytm to ścisły i jednoznaczny przepis działania, zawierający sekwencje operacji, jakie należy wykonać, aby osiągnąć określony cel, np. rozwiązać problem. Algorytm jest powtarzalny – operacje wchodzące w jego skład dają zawsze taki sam efekt. Natomiast heurystyka to  użyteczna wskazówka. Heurystyka nie gwarantuje, że zadanie uda się rozwiązać, a jedynie podpowiada, jaką metodą można próbować to zrobić. Kolejne jej użycie w niezmienionej postaci prowadzi zazwyczaj do innego rezultatu, a niekiedy może okazać się zupełnie nieskuteczne (Nęcka i in., 2020).

📌 Przykład. Niektóre zjawiska da się opisać przy pomocy algorytmu. Algorytmem jest receptura mniszki Hildegardy z Binden na przygotowanie oczyszczającego musu z gruszek i wszewłogi górskiej; przy założeniu, że składniki będą te same, ważąc mus każdorazowo powinniśmy uzyskać identyczny lub bardzo zbliżony rezultat. Nie istnieje natomiast algorytm, który jednoznacznie określiłby nam, jak postępować, aby odnieść sukces w projekcie. W takim przypadku możemy stosować jedynie heurystyki. W środowisku zwinnego zarządzania projektami praktykuje się np. zalecenie, aby wyżej cenić ludzi i interakcje, niż procesy i narzędzia. Wskazówka ta jest użyteczna, ale w żaden sposób nie gwarantuje uzyskania założonych celów. Oczywiście, w praktyce podejmuje się też próby 💡 algorytmizacji zjawisk, które nie są dobrze określone, np. kontaktów z klientami w call center bądź produkcji posiłków w restauracjach typu fast food. Prowadzi to jednak najczęściej albo do nadmiernego ich uproszczenia bądź strywializowania (np. algorytm obsługi klienta), albo do nadmiernego ich skomplikowania (np. arcyzłożone procedury organizacyjne w miejsce podejścia zdroworozsądkowego).

Heurystyka a techniki kreatywnego myślenia

Heurystykę można postrzegać jako metodologię twórczego działania, a nawet dziedziną wiedzy zajmującą się twórczym rozwiązywaniem problemów. W tym sensie jest ona mniej lub bardziej spójnym systemem zawierającym zestawy technik rozwiązywania problemów, dopasowane do rożnych typów zadań (Nęcka i in., 2020). Innymi słowy, heurystyka to po prostu obszerny katalog technik, z których każda ma dość precyzyjnie określony zakres zastosowania. Niektóre techniki kreatywnego myślenia np. ułatwiają zrozumienie istoty problemu, inne zaś stymulują twórcze myślenie w przebiegu ideacji.

Techniki kreatywnego myślenia – trochę sceptycyzmu nie zaszkodzi…

Wyróżnikiem heurystyki jest jej stosowany charakter. Heurystyka stawia sobie za cel nie tyle opisanie tego, jak ludzie myślą, ile uczynienie ich myślenia bardziej efektywnym (Nęcka, 1994). Ponieważ przyczyną powstania i głównym motorem rozwoju heurystyki są potrzeby praktyczne, jest ona rozwijana w sposób żywiołowy i ateoretyczny, częściej metodą prób i błędów, niż poprzez przenoszenie wiedzy akademickiej na grunt życiowego praxis (Nęcka i in., 2019). Dlatego do oferowanych przez licznych autorów metod heurystycznych i technik twórczego rozwiązywania problemów należy podchodzić raczej ostrożnie! Poza nielicznymi wyjątkami (np. Puccio i in., 2006), niewiele badań opublikowanych w recenzowanych czasopismach naukowych podjęło próbę weryfikacji skuteczności popularnych technik kreatywnego myślenia.

Czym są techniki kreatywnego myślenia?

Techniki stymulacji myślenia twórczego można podzielić na dwie grupy.

1. 🔢 Twórcze rozwiązywanie zadań lub problemów. Pierwsza grupa obejmuje techniki, których celem jest rozwiązanie konkretnego zadania za pomocą odpowiednich metod lub reguł.
2. 🔢 Trening twórczości. Druga grupa obejmuje techniki, których celem jest rozwijanie twórczych zdolności jednostek i zespołów ludzkich. Są to po prostu ćwiczenia stosowane doraźnie w celu zwiększenia potencjału twórczego jednostki lub grupy osób.

Jak działają metody i techniki kreatywnego myślenia?

Wszystkie metody i techniki kreatywnego myślenia polegają na wykonaniu pewnych działań i operacji umysłowych. Struktura techniki wymusza zatem podjęcie działań lub dokonanie operacji, których w innym, przeciwnym wypadku najczęściej byśmy nie podjęli. W wyniku zastosowania opisanej w technice procedury uzyskujemy wgląd – zmianie ulega percepcja problemu – a my eksplorujemy obszary, do których normalnie nie mieliśmy dostępu (lub też byłyby on ograniczony), m.in. ze względu na ograniczenia naszego umysłu. Więcej na temat makro- i mikrostruktur kreatywności przeczytasz tutaj.

Techniki kreatywnego myślenia a zasady i strategie heurystyczne

Techniki kreatywnego rozwiązywania problemów warto odróżnić od zasad heurystycznych i strategii heurystycznych.

💡 Zasady heurystyczne są regułami, które ułatwiają twórcze rozwiązywanie zadań – pisaliśmy na ich temat omawiając dobre praktyki burzy mózgów. Edward Nęcka wyróżnia następujące zasady heurystyczne:

1. Zasada różnorodności. Twórz jak najwięcej pomysłów.
2. Zasada odroczonego wartościowania. Powstrzymaj się na jakiś czas od krytyki pomysłów.
3. Zasada racjonalnej irracjonalności. Wprowadź elementy myślenia nierealistycznego.
4. Zasada kompetentnej niekompetencji. Nie bój się niekompetencji, głos laika ma znaczenie.
5. Zasada ludyczności. Tworząc baw się! Zabawa sprzyja produktywności myślenia.
6. Zasada aktualności. Koncentruj się na teraźniejszości, a nie na przyszłości czy przeszłości.

Natomiast 💡 strategie heurystyczne opisują występujące w naturze indywidualne sposoby realizacji twórczych celów, a kilka z nich zostało omówionych tutaj. Są to m.in.:

1. Strategia wyniku idealnego. Wyobraź sobie stan końcowy, tj. po rozwiązaniu problemu.
2. Strategia zarodka. Zacznij od czegokolwiek, a potem systematycznie udoskonalaj.
3. Strategia nadmiaru. Wytwarzaj jak najwięcej pomysłów, skojarzeń, analogii, by mieć w czym wybierać.
4. Strategia twórczego oddalenia. Zignoruj realia w jakich problem jest osadzony.

Katalog technik twórczego rozwiązywania problemów – jest w czym wybierać!

W literaturze przedmiotu opisanych jest wiele technik twórczego rozwiązywania problemów oraz treningów kreatywności. Jedni badacze twierdzą, że jest ich około 120 (Leopoldino i in., 2016), zaś inni wskazują na aż 🔢 172 techniki kreatywnego mylenia (Smith, 1998). Oczywiście liczba ta jest tylko kroplą w morzu tego, co możemy znaleźć obecnie w Internecie.

Jednocześnie, jedynie kilka z nich jest znanych i stosowanych w praktyce. Techniki kreatywności wymagają czasu, przygotowania, ale także dystansu do siebie oraz autentycznego przekonania, że podjęte działanie ma sens i może być skuteczne.  

Jakie są rodzaje technik kreatywności?

Techniki kreatywnego myślenia można podzielić na dwa podzbiory – techniki relatywnie proste oraz techniki złożone. Podział ten jest raczej umowny, ale użyteczny – dobrze organizuje olbrzymi katalog dostępnych rozwiązań.

💡 Techniki proste polegają najczęściej na dokonaniu określonej operacji umysłowej bądź wykonaniu pewnej nieskomplikowanej czynności (np. narysowaniu rozwijanego pomysłu), w wyniku czego zmianie ulega percepcja sytuacji problemowej a rozszerzeniu zbiór dostępnych rozwiązań.

💡 Twórcze operacje umysłowe – składniki wykonawcze procesu twórczego – stanowią podstawowy budulec technik kreatywnego myślenia. Każda technika kreatywności wykorzystuje przynajmniej jedną z nich. Chociaż temat operacji umysłowych poruszaliśmy tutaj, ich zbiór jest znacznie bogatszy. Operacją umysłową może być np. transformowanie, poszerzanie i łączenie obiektów, a także myślenie analogią lub metaforą. Ich pełen katalog przedstawiono poniżej (Olszewski, 2022).

Natomiast proste techniki kreatywnego myślenia to m.in. Design Studio, Liberating Structures, Burza mózgów, Prototypowanie. Inne techniki omówiono poniżej w tabeli (Olszewski, 2022):

Źródło: opracowanie własne na podstawie Nęcka, 2019.

Złożone techniki kreatywnego myślenia

💡 Techniki złożone, druga kategoria technik kreatywności, opisują najczęściej pewną rozbudowaną sekwencję działań i operacji umysłowych, które należy wykonać, aby zbliżyć się do rozwiązania otwartego problemu. Mają one najczęściej kompleksowy charakter, a ich efektywne zastosowanie wymaga zazwyczaj pewnego przygotowania teoretycznego i praktycznego. Przykładem techniki złożonej jest synektyka Williama Gordona i technika 6 kapeluszy Edwarda de Bono. Do kategorii technik złożonych możemy zakwalifikować również niektóre popularne metody pracy twórczej, np. Design Sprint, Design Thinking, Współtworzenie i TRIZ.

Techniki kreatywności a kreatywne rozgrzewki

Osobną kategorię technik kreatywności stanowią tzw. 🧠 kreatywne rozgrzewki (rozgrzewki kreatywności). Kreatywne rozgrzewki to proste techniki warsztatowe, których podstawowym celem, aczkolwiek nie jedynym, jest pobudzenie kreatywnego myślenia u uczestników twórczego wydarzenia, na przyklad burzy mózgów, kreatywnego warsztatu czy hackathonu.

Kreatywne rozgrzewki pełnią kilka istotnych funkcji. Dostępne dowody empiryczne sugerują, że w kontrolowanych warunkach kreatywne rozgrzewki pomagają m.in. poprawić jakość doświadczeń warsztatowych oraz wzmocnić twórczą pewność siebie i motywację do twórczej pracy, a w efekcie pobudzić kreatywne myślenie oraz przestawić sposób myślenia na nowe, generatywne tory, czyli aktywować tzw. kreatywny mindset. 

🔍 10 skutecznych kreatywnych rozgrzewek przedstawiliśmy tutaj. 

Jak stosować techniki kreatywnego myślenia?

Techniki twórczego rozwiązywania problemów wymagają pewnego przygotowania, przekonania i stworzenia odpowiednich warunków. Warto postępować według następującego schematu:

1.  📌 Przygotuj się. Poczytaj na temat różnych technik i struktur kreatywności.  
2.  📌 Wybierz odpowiednią technikę. Wybierze technikę dopasowaną do problemu, których chcesz rozwiązać.
3. 📌 Przekonaj zespół. Jeżeli technika wymaga współpracy z innymi osobami, musisz przekonać sceptyków.
4.  📌 Stwórz odpowiednią przestrzeń współpracy. O klimacie dla kreatywności przeczytasz tutaj.
5.  📌 Eksploruj! Zastosuj cykl Deminga, aby zaadaptować technikę do potrzeb swoich i zespołu.
6.  📌 Nie poddawaj się. Kreatywność wymaga czasu a najlepsze pomysły powstają w najczęściej na koniec procesu, zgodnie z regułą równych szans.
7. Rób prerwy. Przerwy inkubacyjne umożliwią regenerację zasobów poznawczych oraz osłabienie poznawczych blokad twórcego myślenia.

Aby przekonać do podjęcia eksperymentu z technikami kreatywności organizacyjnych sceptyków, warto podkreślić, że wspólna praca w grupie przekłada się na wiele alternatywnych korzyści, m.in. emocjonalnych, motywacyjnych, poznawczych itd. Twórczość zbliża ludzi i stymuluje pozytywne emocje! Jest okazją do wartościowej zabawy i eksploracji alternatywnych przestrzeni możliwości!

Czy techniki kreatywnego myślenia są skuteczne? 

Techniki kreatywności będą skuteczne tylko wtedy, gdy włożony zostanie odpowiedni wysiłek w procesy eksploracji i ideacji. Technika, jako (li tylko) 💡 użyteczna wskazówka, ma za zadanie wspomóc Cię w trakcie twórczych poszukiwań, może ukierunkować twórczą energię, nie zastąpi, jednakże, samego działania. Co do zasady, wspieranie kreatywności nie ma charakteru algorytmicznego. Nie istnieje uniwersalna recepta, która zagwarantuje 100% skuteczność metod i technik w każdym przypadku.  

Techniki kreatywnego a Liberating Structures

Techniki kreatywnego myślenia można w naturalny sposób łączyć (integrować w ramach jednego procesu kreatywnego) z Liberating Structures. Liberating Structures to łatwe w praktycznym użyciu i adaptacji 33 narzędzia o charakterze warsztatowym opracowane, aby wspierać partycypacyjne i efektywne zarządzanie procesami grupowymi w trakcie spotkań, warsztatów, retrospektyw itd. Na temat Liberating Structures pisaliśmy tutaj.

Techniki kreatywnego myślenia a zarządzanie kreatywnością

Należy bezwzględnie pamiętać, że żadna technika nie zastąpi holistycznego programu zarządzania kreatywnością w organizacji. Kreatywni jesteśmy codziennie, w różnych porach dnia, a nie tylko w czasie organizowanych doraźnie spotkań i warsztatów. Poszczególne elementy systemu zarządzania kreatywnością (np. ludzie, procesy, niematerialne i materialne środowisko pracy) powinny wzajemnie się wspierać, pobudzając aktywność twórczą zespołów, także w sytuacjach całkiem nieformalnych i spontanicznych.

Referencje / References:

W literaturze polskiej ekspertem w dziedzinie psychologii twórczości i heurystyki jest Profesor Edward Nęcka i w książkach jego autorstwa można znaleźć dokładny opis wielu interesujących technik twórczego rozwiązywania problemów.

Leopoldino, K., González, M., de Oliveira Ferreira, P., Pereira, J., Souto, M. (2016), Creativity techniques: a systematic literature review, „Product: Management and Development”, t. 14, nr 2, s. 95-100.

Nęcka, E. (1994), TRoP…: twórcze rozwiązywanie problemów, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Gruszka, A. (2019), Trening Twórczości, Smak słowa, Sopot.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B., Wichary, S. (2020), Psychologia poznawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Olszewski, M. (2022), Zarządzanie kreatywnością w zespole projektowym (nieopublikowana praca doktorska), Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa.

Puccio, G., Firestien, R., Coyle, C., Masucci, C. (2006), A review of the effectiveness of CPS training: A focus on workplace issues, „Creativity and Innovation Management”, t. 15, nr 1, s. 19-33.

Smith, G. (1998), Idea‐generation techniques: A formulary of active ingredients, „The Journal of Creative Behavior”, t. 32, nr 2, s. 107-134.

Sternberg, R., Karami, S. (2021), An 8P theoretical framework for understanding creativity and theories of creativity, „The Journal of Creative Behavior”, t. 56, nr 1, s. 55-78.