Każde twórcze działanie – niezależnie czy mamy na myśli pisanie powieści, projektowanie układu scalonego, turbopompy silnika rakietowego, czy opracowywanie strategii wejścia na nowy rynek – można przyrównać do rozwiązywania problemu. Problemy wymagające kreatywności różnią się od problemów wymagających wyłącznie analitycznego i logicznego myślenia – są nie tylko słabo ustrukturalizowane, bywają również – uwaga – złośliwe! W tym artykule zostaną omówione rodzaje twórczych problemów, wskażemy również, na co zwrócić uwagę w czasie ich rozwiązywania.

Problemy wymagające kreatywności

Problemy wymagające kreatywności – twórczego myślenia – możemy podzielić wiele różnych sposobów. Poniżej prezentujemy przykładowy ich podział. 

Problemy dywergencyjne i konwergencyjne

Problem dywergencyjny (rozbieżny, divergent) – dopuszcza wiele rozwiązań, z których każde może być poprawne. Rozwiązanie problemu tego rodzaju angażuje procesy myślenia rozbieżnego (o myśleniu rozbieżnym przeczytasz tutaj) podążającego w wielu różnych kierunkach – procesy myślenia angażowane w jego rozwiązywanie jak gdyby „rozbiegają się” w wielu kierunkach (Nęcka i in., 2020). Popatrzmy na przykłady:

→ Przykład D1: Jak mogą wyglądać istoty zamieszkujące odległą planetę podobną do Ziemi?

→ Przykład D2: Wymień jak najwięcej potencjalnych skutków następującego zdarzenia – wszyscy ludzie na ziemi tracą nagle umiejętność czytania i pisania (Sio i Ormerod, 2009).

Natomiast problem konwergencyjny (zbieżny, konwergentne) – ma jednoznaczną odpowiedź; rozwiązanie go wymaga myślenia zbieżnego, które bez względu na przyjętą strategię doprowadzi zawsze do tego samego rezultatu końcowego – procesy poznawcze „zbiegają się” w jednym punkcie, stanowiącym rozwiązanie problemu (Nęcka i in., 2020). A poniżej przykłady:

→ Przykład K1: Rolnik Zdzisław chce podzielić pole uprawne o kształcie litery L na cztery mniejsze pola, z których każde ma mieć ten sam kształt i tą samą powierzchnię (Sio i Ormerod, 2009).

→ Przykład K2: Rolnik Zdzisław chce posadzić dziesięć drzew w czterech rzędach, przy czym w każdym rzędzie muszą znaleźć się dokładnie cztery drzewa (Sio i Ormerod, 2009).

Problemy wymagające wglądu

Wgląd (insight) to nagła zmiana percepcji problemu, prowadząca do zrozumienia jego istoty poprzedzona zazwyczaj przerwą inkubacyjną. Można doświadczać go kilkakrotnie nawet podczas rozwiązywania jednego problemu.

Natomiast problemy wymagające wglądu (insight problems) posiadają zazwyczaj tylko jedną poprawną odpowiedź, której odszukanie wymaga przełamania narzucającego się błędnego schematu, odrzucenia przyjętych założeń, a w konsekwencji restrukturyzacji problemu. Zilustrujmy to przykładem:

Przykład W: Należy zbudować stabilny stojak na kapelusze za pomocą dwóch desek i zacisku.

Rozwiązanie: Zaklinuj dwie deski między sufitem a podłogą, przytrzymując je zaciskiem, który posłuży zarazem jako hak (Sio i Ormerod, 2009).

Kiedy odrzucimy ukryte założenie, że stojak na kapelusze to przedmiot „wolnostojący”, tzn. opierający się wyłącznie o podłogę, rozwiązanie przychodzi nam do głowy niemal od razu i od tej pory problem wydaje się dość prosty i łatwy do rozwiązania.

Problemy dobrze określone i źle określone

Problem dobrze określony (well-defined) zawiera wszystkie informacje potrzebne do jego rozwiązania (opis i kryteria osiągnięcia celu, dane początkowe, operatory). Przykładem może być następujący problem matematyczny (o ile dysponujemy elementarną wiedzą z zakresu matematyki): X = 3 + (3 × 2) + (3 × 6 × 4). Natomiast problem źle określony (ill-defined) nie ma jasno sprecyzowanego celu ani kryteriów jego osiągnięcia, a instrukcja nie zawiera zasad dokonywania przekształceń i dopuszczalnej wielkości zaangażowania środków dla realizacji zadania. Przykładem jest tutaj przykład dotyczący stojaka na kapelusze. W instrukcji do tego zadania nie sprecyzowano dopuszczalnych i niedopuszczalnych zasad dokonywania przekształceń i kryteriów oceny rozwiązania (Nęcka i in., 2020).

Problemy o słabo określonej strukturze (ill-structured problems) – co to?

Koncepcja problemów o słabo określonej strukturze (ill-structured problem) została stworzona przez Herberta Simona, amerykańskiego polihistora i laureata Nagrody Nobla z 1978 roku w dziedzinie ekonomii, którą to nagrodę otrzymał za badania procesów podejmowania decyzji wewnątrz organizacji gospodarczych, m.in. za koncepcję ograniczonej racjonalności w procesie podejmowania decyzji (bounded rationality). Według naukowca, każde odkrycie naukowe jest w swej istocie rozwiązywaniem pewnego problemu. Jako problem o dobrze określonej strukturze Simon określił taki, w przypadku którego istnieje jasno określone kryterium testowania i dla którego istnieje przynajmniej jedna przestrzeń problemowa, w granicach której można przedstawić stan początkowy i stan docelowy, a wszystkie pozostałe stany pośrednie można przedstawić w przestrzeni problemowej jako przejścia z danych stanów do stanów bezpośrednio z nich osiągalnych(Aliseda, 2006, s. 16). Problem o słabo określonej strukturze, natomiast, co do zasady, nie spełnia przynajmniej jednego z wyżej wymienionych warunków (Simon, 1973). Problemy ustrukturyzowane są dobrze rozpoznane, kwantyfikowalne i najczęściej rozwiązywane przy wykorzystaniu metod i modeli matematycznych. Problemy nieustrukturalizowane lub o słabo określonej strukturze dają się przedstawić tylko jakościowo, w postaci opisu słownego, dotycząc zależności, których decydent nie jest w stanie zmierzyć, i wymagają poszukiwania kreatywnych rozwiązań przy zastosowaniu metod heurystycznych (Holska, 2016).

Problemy złośliwe (wicked problems) – co to?

Kategorię problemów złośliwych (wicked problems) zaproponowali na początku lat 70. XX wieku dwaj urbaniści Horst Rittel i Melvin Webber, gdy analizowali problematykę planowania rozwiązań społecznych w obszarze konkretnych polityk publicznych. Zdaniem Rittela i Webbera, natura problemów, z którymi zmagają się planiści, jest odmienna od tych, którymi zajmują się naukowcy i być może niektóre grupy inżynierów. Kwestie planowania są inherentnie złośliwe. Nie da się ich rozwiązać. W najlepszym przypadku mogą być one bez końca „rozwiązywalne” (Rittel i Webber, 2014, s. 85). 

10 atrybutów problemów złośliwych

1. Problem definicji (sformułowania) – nie można w sposób ostateczny sformułować problemu złośliwego, co wynika z braku możliwości jednoznacznej identyfikacji źródeł problemu, a także jego złożoności i dynamiki (rozpatrywany problem może ewoluować, zmieniać się i przybierać coraz to nowe formy).

2. Problem wyników – złośliwe problemy nie opierają się na zasadzie skończoności – w przypadku problemów złośliwych trudno wyznaczyć punkt, w którym dany problem można uznać za definitywnie rozwiązany.

3. Problem kryteriów – rozwiązania złośliwych problemów nie są prawdziwe lub fałszywe, lecz „dobre” albo „złe”.

4. Problem konsekwencji (skutków) – w przypadku problemów złośliwych nie istnieje możliwość weryfikacji wypracowanego rozwiązania problemu, jego implementacja wywołuje także nieprzewidywane i wielorakie konsekwencje — ekonomiczne, polityczne, społeczne.

5. Problem nieodwracalności – w przypadku problemów złośliwych każde rozwiązanie jest operacją jednorazową, ponieważ nie istnieje możliwość uczenia się na błędach.

6. Problem nieograniczoności – złośliwe problemy nie mają ani enumeratywnego (lub wyczerpująco opisanego) zestawu potencjalnych rozwiązań, ani w pełni opisanego zestawu dozwolonych działań ,które mogą stać się częścią planu rozwiązania.

7. Problem niepowtarzalności – każdy złośliwy problem jest absolutnie unikatowy.

8. Problem odzwierciedlenia – każdy złośliwy problem może okazać się symptomem innego problemu.

9. Problem luki – istnienie niezgodności charakterystycznych dla problemów złośliwych można wyjaśnić na wiele sposobów, wybór wyjaśnienia określa istotę problemu i rozwiązania.

10. Problem błędu – planista nie ma prawa się mylić.

Koncepcja Rittela i Webbera spotkała się z pewną dozą krytyki – wyodrębnienie przez autorów dziesięciu atrybutów problemu złośliwego nie pozwala bowiem na jego precyzyjną i jednoznaczną identyfikację. Rezultatem głosów krytyki było określenie „złośliwości” jako cechy ciągłej, a w efekcie rozróżnienie pomiędzy problemami złośliwymi i oswojonymi (tame problems) – dwoma biegunami, pomiędzy którymi rozciąga się kontinuum zróżnicowanych problemów o naturze mieszanej (rysunek 2).

Problemy wymagające kreatywności według Sternberga i Karami

Według Roberta Sternberga i Sareh Karami (2021), problemy wymagające kreatywności można podzielić na cztery kategorie, w zależności od charakteru rozwiązania sytuacji problemowej (rozwiązanie dywergencyjne lub konwergencyjne) oraz w zależności od charakteru metody, która do tych rozwiązań prowadzi (metody dywergencyjne i konwergencyjne). Zaproponowany podział prezentuje tabela poniżej. Kolumny wskazują, czy ścieżka rozwiązania (solution path) jest zbieżna czy rozbieżna, natomiast wiersze reprezentują, czy samo rozwiązanie (functional solution) jest funkcjonalnie zbieżne, czy też rozbieżne.

Tabela 1. Problemy wymagające kreatywności według Roberta Sternberga i Sareh Karami

Ścieżka rozwiązania (solution path)	Rozwiązanie funkcjonalne (functional solution)
	Zbieżne	Rozbieżne
Zbieżna	Problem typu I: istnieje jedno unikalne rozwiązanie, do którego można dojść podążając jedną, jasno określoną ścieżką.	Problem typu II: Istnieje jedna ścieżka, którą można dotrzeć do wielu rozwiązań sytuacji problemowej
	Kreatywność: nie jest pożądana, niewiele jest także na nią przestrzeni.	Kreatywność: pozwala uzyskać pożądany wynik, pomimo jasno określnych kroków postępowania
Rozbieżna	Problem typu II: Istnieje jedno unikalne rozwiązanie, do którego można dojść podążając wieloma ścieżkami.	Problem typu IV: Istnieje więcej niż jedno rozwiązanie oraz wieloma alternatywnych ścieżek postępowania.
	Kreatywność: pozwala wymyślić sposób uzyskania pożądanego rezultatu.	Kreatywność: pozwala uzyskać rezultat oraz sposób do niego dotarcia.

Problem typu I: Istnieje jedno unikalne rozwiązanie, do którego można dojść podążając jedną, jasno określoną ścieżką. Wiadomo, jaki będzie efekt końcowy, trudność polega na doborze odpowiedniej (unikalnej, ale dobrze określonej) ścieżki dojścia do tego rozwiązania. Kreatywność nie jest pożądana, niewiele jest także na nią przestrzeni. Problemy typu I określane są zazwyczaj jako dobrze ustrukturyzowane (well-structured).

Problem typu II: Istnieje jedno unikalne rozwiązanie, do którego można dojść podążając wieloma ścieżkami. Wiadomo, jaki będzie efekt końcowy, ale nie wiadomo w jaki sposób do niego dotrzeć. Twórcze myślenie jest w tym przypadku potrzebne, aby wymyśleć w jaki sposób osiągnąć pożądany rezultat. Problemy typu II są niekiedy nazywane problemami wglądu (insight problems).
→ Przykład: „problem świeczki” Karla Dunckera: w jaki sposób przymocować pionowo świeczkę do ściany, w ten sposób, aby po zapaleniu nie kapał z niej wosk, mając do dyspozycji jedynie pudełko, w którym znajdowały się pinezki oraz pudełko zapałek.

Problem typu III: Istnieje jedna, jasno określona ścieżka, którą można dotrzeć do wielu alternatywnych rozwiązań sytuacji problemowej. Wiadomo, jaką ścieką należy podążać do rozwiązania, jednak nie wiadomo, jaki będzie tego efekt. Twórcze myślenie jest potrzebne, aby uzyskać pożądany wynik, pomimo jasno określnych kroków postępowania. 
→ Przykład: projektowanie eksperymentu – sekwencja działań jest jasno określona (należy postawić hipotezę, opracować sposób jej weryfikacji, zweryfikować hipotezę empirycznie itd.), jednak wynik eksperymentu jest trudny do przewidzenia, jednak sporo zależy od kreatywności badacza.

Problem typu IV: Istnieje więcej niż jedno rozwiązanie sytuacji problemowej, do których można dojść podążając wieloma alternatywnymi ścieżkami. Nie wiadomo jaką ścieką należy podążać i jaki będzie efekt końcowy. Twórcze myślenie jest potrzebne, aby wymyśleć rezultat oraz sposób do niego dotarcia.
→ Przykład: pisanie książki, malowanie obrazu oraz wszelkie inne działania wymagające znacznej inwencji twórczej.

Problem otwarty i zamknięty

Na koniec warto jeszcze wprowadzić pojęcia problemu otwartego i zamkniętego. Problem otwarty charakteryzuje się niewielką liczbą danych początkowych, niejasnym celem i słabo zdefiniowanymi kryteriami jego osiągnięcia. Może mieć liczne i różnorodne rozwiązania. Jest problemem źle określonym i dywergencyjnym. Problem zamknięty – zawiera pełną porcję informacji z danymi potrzebnymi do osiągnięcia celu, w związku z tym polega na wyborze jednego z możliwych alternatywnych rozwiązań. Jest problemem dobrze określonym i konwergencyjnym (Nęcka i in., 2020).

Problemy wymagające kreatywności – no i co z tego?

Twórcze myślenie zajmuje się rozwiązywaniem problemów nieoczywistych, złośliwych, o słabo określonej strukturze, takich które – zgodnie ze Standardową Definicją Kreatywności (Runco i Jaeger, 2012) – wymagają rozwiązań całkiem nowych, a zarazem wysoce użytecznych. O ile twórczość artystyczna jest, co do zasady, pozbawiona ograniczeń i podejmuje najczęściej problemy typu IV, większość twórczych organizacji zmaga się również z problemami typu III, w przypadku których kroki postępowania są dość jasno określone (np. proces rozwoju nowego produktu, proces rozwoju nowej kampanii reklamowej).

Wskazówki praktyczne / Implications

1. Kreatywność ma zastosowanie przede wszystkim w przypadku problemów o słabo określonej strukturze, problemów złośliwych, wymagających rozwiązań nowych, a zarazem użytecznych.

2. Dostosuj swoje oczekiwania i metody działania do charakteru problemu – rozwiązanie problemu typu I na pewno nie będzie oszałamiające innowacyjne, a zastosowane metody powinny będą inne w przypadku problemu typu III, niż w przypadku problemu typu IV!

Referencje / References:

Aliseda, A. (2006), Abductive Reasoning, volume 330 of Synthese Library, Springer, Netherlands.

Chrisidu-Budnik, A. (2017), Złośliwe problemy w otoczeniu administracji publicznej, „Przegląd Prawa i Administracji”, t. 111, s. 29-43.

Holska, A. (2016), Teorie podejmowania decyzji, [w:] K. Klincewicz (red.), Zarządzanie, organizacje i organizowanie. Przegląd perspektyw teoretycznych. Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 239-251.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B., Wichary, S. (2020), Psychologia poznawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Rittel, H., Webber, M. (2014), Dylematy ogólnej teorii planowania, „Zarządzanie publiczne”, nr 27, s. 77-93

Runco, M., Jaeger, G. (2012), The standard definition of creativity, „Creativity research journal”, t. 24, nr 1, s. 92-96.

Simon, H. (1973), The structure of ill structured problems, „Artificial intelligence”, t. 4, nr 3-4, s. 181-201.

Sio, U. N., Ormerod, T. C. (2009), Does incubation enhance problem solving? A meta-analytic review, „Psychological Bulletin”, t. 135, nr 1, s. 94-120.

Sternberg, R., Karami, S. (2021), An 8P theoretical framework for understanding creativity and theories of creativity, „The Journal of Creative Behavior”, t. 56, nr 1, s. 55-78.