Czy istnieje taki magiczny przycisk, dzięki któremu możemy po prostu włączyć twórcze myślenie? Wciskasz pstryczek-elektryczek (zapewne tęczowy, z ikoną małej żaróweczki na wierzchu) i pstryk – nasza wyobraźnia bezzwłocznie wypełnia się nowymi, fenomenalnymi pomysłami… Niestety, taki czarodziejski guziczek prawdopodobnie nie istnieje, a przynajmniej nie w naszym umyśle. Ale możemy manipulacyjnie wzbudzić pewien stan czy też sposób myślenia, o którym wiemy, że sprzyja generowaniu oryginalnych pomysłów. W artykule opowiemy czym jest kreatywny mindset oraz na czym polega procedura prymowania kreatywności. Podpowiemy również, w jaki sposób aktywować myślenie twórcze oraz czy wymaga to udziału naszej świadomości.

Na czym polega prymowanie kreatywności?

W artykule omówimy dwa praktyczne sposoby stymulowania twórczego myślenia przy wykorzystaniu procedury prymowania. Pierwszym jest wzbudzaniu określonego sposobu myślenia – chodzi o tzw. kreatywny mindset. Drugi sposób polega na aktywowaniu pewnych struktur wiedzy przy wykorzystaniu odpowiednio przygotowanego materiału stymulującego. Oba zabiegi mają na celu zwiększanie dostępności odległych skojarzeń i giętkości myślenia, a także zmianę perspektywy poznawczej – sposobu w jaki patrzymy na twórcze problemy. Jednak zanim je przedstawimy, musimy zrozumieć na czym polega prymowanie.

Czym jest prymowanie?

💡 Prymowanie (poprzedzanie) to technika eksperymentalna stosowana w badaniach psychologicznych. W dużym uproszczeniu, przy wykorzystaniu procedury poprzedzania badany jest wpływ bodźca prezentowanego wcześniej na przetwarzanie bodźca docelowego, pojawiającego się później. Bodziec pierwszy (np. wyświetlane na ekranie słowo „lekarz”), aktywując jakąś strukturę wiedzy, wpływa na proces przetwarzania kolejnego bodźca lub sposób wykonywania właściwego zadania (np. powoduje zmniejszenie czasu niezbędnego do rozpoznania wyrazów „pielęgniarz” czy „pacjent”) (Wojciszke, 2021; Nęcka i in. 2020). Przykładowo, wyniki badań wskazują, że ludzie wystawieni (w procedurze prymowania) na ekspozycję słowa „biblioteka” zaczynają mówić ciszej, a uczestnicy po rozwiązaniu testu językowego, w którym występowały słowa odnoszące się do starości, poruszają się wolniej (Nowak i in., 2018).

Warto pamiętać, że 💡 efekty prymowania nie są dostępne świadomości. Człowiek nie musi zdawać sobie sprawy, że bodziec A wpłynął w jakiś sposób na sposób na przetwarzanie bodźca B (Maruszewski 2001). Wracając do wspomnianego wcześniej przykładu, osoby, które poruszały się wolniej nie potrafiły określić, że w teście, który rozwiązywali występował pewien rozbudowany katalog słów odnoszących się do starości.

Sposób I. Kreatywny mindset

Szeroko rozumiany mechanizm prymowania może znaleźć zastosowanie także w pobudzaniu kreatywności człowieka. Okazuje się, że za pomocą ćwiczeń lub innego rodzaju oddziaływań można aktywować stan, czy też sposób myślenia (mindset), sprzyjający generowaniu oryginalnych pomysłów, tzw. 💡 kreatywny mindset (creative mindset). Co do zasady, sposób myślenia wpływa na to, jakie operacje myślowe zachodzą oraz jakie działania są wybierane spośród różnych alternatyw (Winter i in., 2020). Zgodnie z wynikami badań, osoba, u której manipulacyjnie wzbudzono twórczy sposób myślenia, czyli ów kreatywny mindset, dokonuje operacji myślowych, które ułatwiają przetwarzanie odległych skojarzeń i zwiększają giętkość myślenia, a tym samym generują bardziej oryginalne pomysły (Sassenberg i in., 2017). Więcej na ten temat opowiemy w kolejnym paragrafie.

W jaki sposób kreatywny mindset sprzyja twórczej oryginalności?  

Myślenie twórcze, chociaż często kojarzone z 💡 żarówką, nie jest energooszczędne. Wręcz przeciwnie, pochłania znaczne zasoby poznawcze. Badania wykazują, że nowe pomysły w dużej mierze opierają się na wcześniejszej wiedzy na temat kategorii pojęciowej, do której należą oraz na dostarczonych przykładach. Przykładowo, generyczne wyobrażenie zwierzęcia z obcej planety posiada zazwyczaj charakterystyki najbardziej typowego zwierzęcia ziemskiego (posiada np. nogi, ręce, uszy, ogon, zęby itd.). Podobieństwo pomysłów występuje nawet wówczas, gdy uczestnicy eksperymentów są instruowani, aby być „tak kreatywnym, jak jest to możliwe” (na temat wyobraźni ustrukturyzowanej i niezwykłego podobieństwa pomysłów pisaliśmy tutaj). Oznacza to, że bardzo trudno jest przełamać poznawcze ograniczenia naszego umysłu, uniknąć schematycznego myślenia oraz osłabić immanentną jego skłonność do poruszania się po tzw. linii najmniejszego oporu, czyli do opierania nowych pomysłów na egzemplarzach najłatwiej dostępnych (zajmujących uprzywilejowaną pozycję w strukturach naszego systemu poznawczego) lub typowych.

⚗ Przykład. Poszukując receptury na nowy smak soku owocowego, w pierwszej kolejności przyjdą nam do głowy kombinacje przewidywalne (np. sok jabłkowo-śliwkowy, gruszkowo-bananowy), a dopiero później nietypowe (o nietypowych smakach: miechunki, liczi, kaki, gujawy, flaszowa, tamaryndowca, noni, mangostanu itd.); nasz umysł jest troszkę leniuszkiem, woli poruszać po linii najmniejszego oporu, niż wydatkować zasoby energii na twórcze eksploracje.

Naukowcy znaleźli jednak na to ratunek. Okazuje się, że wzbudzony manipulacyjnie twórczy sposób myślenia, tj. kreatywny mindset, pozwala zredukować usztywniający poznawczo wpływ wcześniej aktywowanej wiedzy, zwiększając giętkość myślenia (patrz ramka 1) i 🕸 dostępność odległych, nietypowych skojarzeń (Sassenberg i in., 2017). Ponadto, pozwala również spojrzeć na problem z zupełnie innej 🔭 perspektywy (Yang i Hung, 2021). Zarówno dostępność odległych, nietypowych skojarzeń, jak i umiejętność elastycznego przełączania perspektyw sprzyja kreatywności (De Dreu i in., 2008; Nijstad i in., 2010). Aktywacja myślenia twórczego powoduje zatem, że myślimy w sposób bardziej plastyczny – dokonujemy niekonwencjonalnych, odległych skojarzeń, generując pomysły bardziej różnorodne, nieoczywiste, łączące różne kategorie poznawcze (różne „dziedziny”). Powstaje zatem pytanie, w jaki sposób manipulacyjnie, intencjonalnie wzbudzić kreatywny mindset?

Jak aktywować kreatywny mindset?

Istnieje kilka praktycznych sposobów sytuacyjnego stymulowania myślenia twórczego – wzbudzania kreatywnego mindsetu. Poniżej zaprezentowano dwa z nich.

1. Kreatywny mindset a koncepcja kreatywności

Kreatywny mindset można wzbudzić prosząc uczestników spotkania o (1) przypomnienie sobie wcześniejszych własnych aktywności twórczych lub (2) poprzez aktywowanie koncepcji kreatywności. Przedstawimy to na przykładzie badań.

⚗ Przykład 1. W jednym z badań uczestnicy eksperymentu zostali poproszeni, aby przed wykonaniem zadania zasadniczego, opisali trzy sytuacje, w których zachowali się w sposób kreatywny (w warunku kontrolnym poproszono uczestników o opisanie sytuacji, w których zachowali się w sposób rozważny). Okazało się, że osoby w warunku, w którym aktywowane było myślenie twórcze wolniej reagowały na stereotypowe bodźce oraz wolniej dokonywały typowych skojarzeń, niż osoby w warunkach kontrolnych (Sassenberg i Moskowitz, 2005).

W innym badaniu wykazano eksperymentalnie, że już samo 💡 aktywowanie koncepcji kreatywności jest wystarczające, aby ograniczyć podobieństwo wygenerowanych przez uczestników pomysłów do przykładów zaprezentowanych przez prowadzących eksperyment.

⚗ Przykład. Przed rozpoczęciem badania zasadniczego, poproszono uczestników o uzupełnienie 12 niekompletnych słów (niektóre litery zostały zastąpione znakiem „_”). W grupie eksperymentalnej słowa odnosiły się do kreatywnego myślenia (np. innowacja, elastyczność, design, wyobraźnia itd.), zaś w grupie kontrolnej do osiągania celów (np. działanie, rozpoczynanie, wdrażanie, kończenie itd.). Następnie, poproszono uczestników o wymyślenie nowych nazw dla produktu (makaronu), pierwiastka jądrowego, pierwiastka chemicznego oraz środka przeciwbólowego. Badacze zaprezentowali konkretne przykłady, np. dla środka bólowego podano nazwy handlowe produktów kończące się na -ol lub -in (Tylenol, Anacin, Aspirin, Bufferin, Panadol, Midol), natomiast w przypadku pierwiastka jądrowego zaprezentowano wyrazy o zakończeniach -on lub -um (radon, plutonium, argon, carbon, radium, uranium). Zastosowana procedura prymowania była wystarczająca, aby uczestnicy badania w grupie pierwszej osiągnęli wyniki bardziej oryginalne (mniej podobne do zaprezentowanych przykładów, o innych zakończeniach, niż te sugerowane przez podane przykłady), niż uczestnicy w grupie kontrolnej (Sassenberg i in., 2017).

2. Kreatywny mindset a kreatywne rozgrzewki

Innym sposobem, aby aktywować kreatywny mindset jest rozwiązywanie zadań stymulujących myślenie twórcze, czyli stosowanie tzw. 💡 kreatywnych rozgrzewek – zadań angażujących kreatywność. Tego rodzaju rozgrzewki mogą polegać np. na generowaniu alternatywnych pomysłów na wykorzystywanie przedmiotów (→ 10 skutecznych kreatywnych rogrzewek opisaliśmy tutaj). W niedawno opublikowanym artykule, wykazano, że myślenie twórcze, a zatem nieszablonowe i wymagające przyjmowania różnych perspektyw było aktywne nawet po zakończeniu rozgrzewkowego zadania, które je zainicjowało (Yang i Hung, 2021). Innymi słowy, osoba wprowadzona w stan myślenia twórczego (w tym przypadku przy wykorzystaniu kreatywnej rozgrzewki) pozostaje w nim także po zakończeniu manipulacji; kreatywny mindset utrzymuje się, pomagając dokonywać bardziej twórczych operacji umysłowych podczas wykonywania kolejnego zadania.

Sposób II. Generatywne bodźce

Przejdźmy teraz do drugiego sposobu, w jaki mechanizm poprzedzania może zostać wykorzystany do pobudzania kreatywności człowieka. Otóż sposobem na osłabienie schematycznego myślenia jest prymowanie kreatywności przez stosowanie pewnych 💡 generatywnych bodźców, mających na celu zwiększanie dostępności odległych skojarzeń i giętkości poznawczej, a także umożliwienie spojrzenia na problem z nowej perspektywy.

Materiałem stymulującym w mechanizmie prymowania kreatywności mogą być słowa, obrazy, dźwięki, zapachy, przedmioty, a także bodźce wielomodalne, wielozmysłowe, czyli tzw. 💡 kreatywne prompty. Przykładowo, możesz pokazać uczestnikom zdjęcie piramidy oraz rysunek techniczny mechanizmu zegarkowego i poprosić o stworzenie skojarzenia łączącego te obiekty z problemem, który chcecie rozwiązać.

⚠ Należy pamiętać, że materiał stymulujący powinien zostać mądrze dobrany i starannie przygotowany – procedura prymowania może zarówno ułatwia przetwarzanie bodźca docelowego, jak i utrudniać (ramka 2). W typowej sytuacji powinien pomagać w dokonywaniu odległych skojarzeń oraz umożliwiać spojrzenie na problem z nowej perspektywy. Warto ponadto zadbać, aby ukierunkowywał na cel. Zbyt abstrakcyjne, zbyt zagmatwane lub nadmiernie surrealistyczne bodźce mogą niekiedy hamować kreatywność – rozpraszać, powodować impas lub w inny sposób utrudniać wykonywanie właściwego zadania. Z drugiej strony, zbyt oczywiste, przewidywalne lub tematycznie nieodległe prompty mogą okazać się niewystarczające, aby wytrącić myślenie uczestników z utartych kolein przewidywalności i schematyczności. Istnieje szereg technik kreatywności opartych na procedurze prymowania (poprzedzania) – pisaliśmy na ich temat tutaj.

Pomysły innych i gotowe rozwiązania

Źródłem inspiracji mogą być także 💭 pomysły innych osób lub 💡 gotowe rozwiązania (np. dostępne na rynku). Co do zasady, zabieg poprzedzania jest najbardziej efektywny, gdy prezentowane przykłady (pomysły, rozwiązania) pochodzą z mniej dostępnych kategorii poznawczych oraz gdy ekspozycja bodźca prymującego następuje w układach sekwencyjnych (np. co kilka minut) (Dugosh i in., 2000; Paulus i Brown, 2003). Innymi słowy, jeżeli poszukujesz pomysłu na nowy produkt z kategorii słodyczy, warto poszukać inspiracji także w obszarze np. leków, roślin i zabawek dla dzieci. Paradoksalnie, Granice twórczego myślenia są jedynie wytworem naszej wyobraźni, co doskonale ilustruje przedszkole w Karlsruhe-Wolfartsweier w Niemczech. (ilustracja 4). 

⚠  Jeżeli jednak decydujemy się na używanie pomysłów jako materiału stymulującego, powinniśmy uważać. W jednym z badań analizowano wpływ ekspozycji na pomysły innych osób na kreatywność uczestników biorących udział w sesji burzy mózgów. Uczestnicy eksperymentu zostali poproszeni, aby wygenerować alternatywne zastosowania dla konwencjonalnych przedmiotów codziennego użytku. Przed rozpoczęciem zadania zasadniczego, zastosowano poprzedzanie – uczestnikom zaprezentowano pomysły innych osób, które były albo powszechne (umiarkowanie oryginalne), albo wysoce oryginalne; w grupie kontrolnej pokazano pozbawione znaczenia pseudosłowa. Okazało się, że największy wpływ na oryginalność pomysłów generowanych przez uczestników eksperymentu w zadaniu właściwym miały pomysły jedynie umiarkowanie oryginalne, relatywnie powszechne. Wynik badania jest na pierwszy rzut oka dość zaskakujący. Najwidoczniej pomysły wysoce oryginalne, bardziej abstrakcyjne, mogą pełnić także funkcję dystraktora, a tym samym rozpraszać, zamiast stymulować poznawczo (Fink, 2012).

Świadomość bycia manipulowanym

Na koniec warto zauważyć, że osoba poddana manipulacji może nie mieć świadomości zamierzonego wpływu oddziaływania na ich kreatywność. Ponieważ ludzie nie wiedza dokładnie, co sprawia, że są kreatywni, poproszenie ich, aby myśleli twórczo może nie przynieść zamierzonego efektu; niestety, nie istnieje taki magiczny przycisk, dzięki któremu możemy wypełnić naszą głowę fantastycznymi pomysłami. Zamiast tego, lepiej oddziaływać na procesy, które leżą u podstaw twórczego myślenia i w ten sposób wpływać na kreatywność uczestników sesji burzy mózgów czy warsztatu.

Wskazówki praktyczne / Implications

W artykule omawialiśmy zagadnienie prymowania kreatywności, którego celem jest aktywacja twórczego sposobu myślenia, zwiększenie dostępności poznawczej odległych skojarzeń oraz ułatwienie zmiany perspektywy poznawczej – sposobu w jaki patrzymy na twórcze problemy.

A oto kilka przydatnych wskazówek w jaki sposób aktywować kreatywny mindset:

• 💡 Wskazówka 1. Rozpocznij sesję burzy mózgów lub warsztat od krótkiej rozmowy na temat kreatywności. Możesz poprosić uczestników o podzielenie się swoimi doświadczeniami twórczymi. Nie muszą to być osiągnięcia wybitne; ważne, aby uczestnicy spotkania dokładnie opisali 🎈 sytuację, w której myśleli lub postępowali w sposób twórczy, np. zastosowali nowe podejście do starego problemu.
• 💡 Wskazówka 2. Kreatywność jest jak 💪 mięsień, a zatem przed rozpoczęciem zasadniczego treningu wymaga rozgrzania. Gdy prowadzisz warsztat lub sesję burzy mózgów, na wstępie zaproponuj krótką zabawę w postaci kreatywnej rozgrzewki – prostego zadania angażującego kreatywność. Rozgrzewka może polegać np. na generowaniu alternatywnych pomysłów na wykorzystywanie przedmiotów, wymyślaniu abstrakcyjnych urządzeń – cokolwiek co pozwoli puścić wodze fantazji.
• 💡 Wskazówka 3. Możesz wykorzystać dodatkowy 🧠 materiał stymulujący, np. słowa, obrazy, dźwięki, zapachy, przedmioty. Pamiętaj jednak, aby kreatywne prompty dobrać w przemyślany sposób. Zbyt abstrakcyjne lub trudne w interpretacji bodźce mogą niekiedy hamować kreatywność – rozpraszać, powodować impas lub w inny sposób utrudniać wykonywanie zadania właściwego. Więcej na ten temat przeczytasz tutaj.
• 💡 Wskazówka 4. Jeżeli jesteś moderatorem 👁, pamiętaj, że lepiej oddziaływać na procesy, które leżą u podstaw twórczego myślenia, niż prosić uczestników „aby byli kreatywni”. Co do zasady, ludzie nie wiedzą, co dokładnie powoduje, że są kreatywni. Pamiętaj ponadto, że efekty prymowania nie są dostępne świadomości. Uczestnicy nie musza zdawać sobie sprawy, że w wzbudzasz ich kreatywny mindset oraz aktywujesz różnorodne struktury poznawcze, które sprzyjać będą tworzeniu 🕸 odległych skojarzeń .

Referencje / References:

Carson, S., Peterson, J., Higgins, D. (2005), Reliability, validity, and factor structure of the Creative, „Creativity Research Journal”, t. 17, nr 1, s. 37–50.

De Dreu, C., Baas, M., Nijstad, B. A. (2008), Hedonic tone and activation level in the mood-creativity link: Toward a Dual Pathway to Creativity Model, „Journal of Personality and Social Psychology”, t. 94, nr 5, s. 739–756.

Dugosh, K., Paulus, P., Roland, E., Yang, H. (2000), Cognitive stimulation in brainstorming, „Journal of Personality and Social Psychology”, t. 79, nr 5, s. 722-735.

Groyecka-Bernard, A. (2022), Rola kreatywności w redukowaniu uprzedzeń, Praca doktorska, Uniwersytet Wrocławski. Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych. Instytut Psychologii.

Maruszewski T. (2001), Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata, GWP, Gdańsk.

Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2020). Psychologia poznawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Nijstad, B., De Dreu, C., Rietzschel, E., Baas, M. (2010), The dual pathway to creativity model: Creative ideation as a function of flexibility and persistence, „European Review of Social Psychology”, t. 21, nr 1, s. 34–77.

Nowak, L., Wawrzyniak, A., Wasikowska, B. (2018), Badania eye trackingowe konsumentów. Postrzeganie a prymowanie, „Handel Wewnętrzny”, nr 6(377), 296-311.

Paulus, P., Brown, V. (2003), Enhancing ideational creativity in groups, [w:] P. Paulus, B. Nijstad (red.), Group creativity: Innovation through collaboration, Oxford University Press, s. 110-136.

Sassenberg, K.,Moskowitz, G. B. (2005). Don’t stereotype, think different! Overcoming automatic stereotype activation by mindset priming, „Journal of Experimental Social Psychology”, t. 41, nr 5, s. 506–514.

Sassenberg, K., Moskowitz, G., Fetterman, A.,Kessler, T. (2017), Priming creativity as a strategy to increase creative performance by facilitating the activation and use of remote associations, „Journal of Experimental Social Psychology”, t. 68, s. 128-138.

Winter, K., Scholl, A., Sassenberg, K. (2021), A matter of flexibility: Changing outgroup attitudes through messages with negations, „Journal of Personality and Social Psychology”, t. 120, nr 4, s. 956–976

Wojciszke, B. (2021), Psychologia społeczna, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Yang, Z., Hung, I. W. (2021), Creative thinking facilitates perspective taking, „Journal of Personality and Social Psychology”, t. 120, nr 2, s. 278–299.