W kreatywności najbardziej interesujący jest etap generowania pomysłów. To właśnie tutaj dzieje się prawdziwa magia – przenikają się dobrze znane elementy, rodząc idee nowe, fenomenalne, rewolucyjne. W obszarze badań nad kreatywnością, to właśnie temu mistycznemu zjawisku poświęca się najwięcej uwagi oraz najwięcej opracowań naukowych. Jednak najwybitniejsze nawet sztuczki magiczne na nic, jeżeli kreatywne idee trafią do szuflady lub do kosza na śmieci. A mogą tam trafić, jeśli nasza ocena ich potencjału nie będzie trafna i precyzyjna. Wtedy utracimy nie tylko same abstrakcyjne idee, lecz także realne możliwości oraz wynikające z nich korzyści. W artykule podejmiemy ważny temat oceny i selekcji kreatywnych pomysłów. Z treści dowiesz się na czym polega ocena pomysłów, jakie kryteria oceny stosować oraz co może mieć wpływ na proces oceny i selekcji nowych idei.

Na czym polega ocena pomysłów i selekcja pomysłów?

Na wstępie uporządkujmy podstawowe terminy. Ocena i selekcja pomysłów to dwa oddzielne etapy kreatywnego procesu. Na 💡 etapie oceny dokonujemy ewaluacji pomysłów, najczęściej przez pryzmat przyjętych kryteriów. Pomysły są diagnozowane, część zostaje usunięta ze zbioru rozpatrywanych idei, ponieważ nie spełniają wymagań formalnych, pozostałe przechodzą do kolejnego etapu, czyli selekcji. Etap oceny pomysłów nazywany jest także etapem weryfikacji, bowiem podczas ewaluacji odnosimy się do przyjętych a priori kryteriów, a nie dowodów empirycznych, świadczących o ich faktycznej skuteczności. Natomiast na 💡 etapie selekcji dokonujemy wyboru pomysłu lub pomysłów najbardziej obiecujących – w kolejnej fazie procesu będą one walidowane, co oznacza, że sprawdzane będzie empirycznie, na ile wytypowany pomysł sprawdza się w praktyce, np. rozwiązuje określony problem (przykładowo, na ile nowa wersja aplikacji bankowej spełnia potrzeby i wymagania użytkowników, tj. klientów banku). 

Czemu warto stosować kryteria oceny pomysłów?

Czemu warto dokonywać oceny pomysłów przy użyciu przyjętych a priori kryteriów oceny? Otóż badania empiryczne sugerują, że ludzie wykazują naturalną skłonność do wybierania pomysłów najbardziej wykonalnych, w których realizację wierzą najmocniej, zamiast tych, które są najbardziej nowatorskie i oryginalne (Rietzschel i in., 2010). Paradoksalnie jednak to właśnie dzięki ideom awangardowym, niekonwencjonalnym i odważnym dokonuje się postęp cywilizacyjny, społeczny i technologiczny. Jednoznacznie określone kryteria oceny pomysłów mogą sprawić, że ewaluacja będzie możliwie obiektywna, precyzyjna i transparentna. W ten sposób wyrównujemy także szanse pomysłów świeżych, odważnych i niekonwencjonalnych.

Udoskonalenia i innowacyjne rozwiązania pojawią się tylko wtedy, gdy ludzie poważnie potraktują oryginalne pomysły i będą skłonni podjąć ryzyko, aby je dalej rozwijać. (Rietzschel i in., 2010).

Jakie kryteria oceny pomysłów stosować?

Aby dokonać skutecznej oceny pomysłu potrzebne są zatem kryteria, które umożliwią proces ewaluacji. Możemy zastosować jedno kryterium (np. kryterium wykonalności pomysłu) albo kilka (np. wykonalności, innowacyjności itd.). Jeżeli zastosujemy jedno kryterium, ocena może być niedokładna, np. wiele pomysłów otrzyma zbliżoną ocenę, pomimo istniejących między nimi (istotnych) różnic. Z drugiej strony, jeżeli zestaw kryteriów będzie nadmiernie rozbudowany, nie będzie praktyczny – proces ewaluacji będzie nadmiernie sformalizowany i czasochłonny. Jak zatem oceniać pomysły? Jakie kryteria oceny stosować? Istnieje przynajmniej kilka możliwości.

Nowość i użyteczność jako podstawowe kryteria oceny pomysłów

Zgodnie z tzw. Standardową Definicją Twórczości, aby pomysł mógł zostać określony jako kreatywny, musi zostać uznany jednocześnie za 💡 nowy (oryginalny) oraz 🛠 użyteczny (efektywny, odpowiedni, adekwatny itp.). Jeżeli pomysł nie jest nowy (oryginalny, unikalny, atypowy itp.), jest powszechny, pospolity, konwencjonalny. Natomiast, jeżeli pomysł jest nowy, ale nie jest użyteczny czy też odpowiedni, może równie dobrze być bezużytecznym dziełem przypadku, a na pewno nie znajdzie zastosowania w danym problemie lub kontekście (np. młotkiem z banana nie wbijemy gwoździa, zaś rzeźba palonego na stosie banana nie zostanie uznana za dzieło sztuki… Chociaż?).

Podstawowe dwa kryteria oceny pomysłów to zatem 💡 nowość i 🛠 użyteczność. W pierwszym kroku sprawdzamy na ile dany pomysł jest oryginalny, czyli statystycznie nieczęsty (rzadki). Następnie, weryfikujemy jego użyteczność:

• Czy pomysł rozwiązuje dany problem? W jakim stopniu?

• Czy pomysł rozwiązuje dany problem lepiej, niż inne rozwiązania?

• Czy pomysł realizuje zamierzone cele?

• Czy pomysł jest wykonalny z technicznego punktu widzenia?

• Czy pomysł zyska aprobatę społeczną?

• Czy realizacja pomysłu jest możliwa w ramach istniejących ograniczeń?

Zaawansowana ocena pomysłów

Nowość i użyteczność są bardzo pojemnymi terminami, a przez to nieprecyzyjnymi. Dlatego, aby uniknąć nadmiernego uproszczenia, warto sięgnąć po bardziej rozbudowany i wielowymiarowy zestaw kryteriów oceny. W literaturze przedmiotu można znaleźć kilka alternatywnych propozycji. Jedna z nowszych (Douglas i in., 2006) sugeruje, aby wykorzystać aż cztery kryteria oceny pomysłów: (1) nowość pomysłu, (2) wdrażalność pomysłu, (3) trafność pomysłu i (4) konkretność pomysłu. Każde kryterium zawiera po dwa wymiary, zgodnie z poniższą tabelą.

Kryterium	Wymiary	Opis
Nowość pomysłu	Oryginalność pomysłu	Czy pomysł jest rzadki i błyskotliwy?
	Pokrewieństwo paradygmatu	Czy pomysł zmienia przyjęty sposób widzenia rzeczy?
Wdrażalność pomysłu	Akceptowalność pomysłu	Czy pomysł jest (np. społecznie) akceptowalny?
	Wykonalność pomysłu	Czy pomysł jest (np. technicznie) wykonalny?
Trafność pomysłu	Aplikowalność pomysłu	Czy pomysł jest adekwatny, stosowny do problemu?
	Skuteczność pomysłu	Czy pomysł rozwiązuje problem i w jakim stopniu?
Konkretność pomysłu	Jednoznaczność pomysłu	Czy pomysł definiuje następstwa swojej realizacji?
	Kompletność pomysłu	Czy pomysł jest kompletny a jego opis wyczerpujący?

Poniżej szczegółowo omówiono każde kryterium oceny wraz z przypisanymi do nich wymiarami.

Ocena pomysłów: Nowość pomysłu

Kryterium pierwszym oceny pomysłów jest nowość. 💡 Nowość (idea novelty) to stopień, w jakim dany pomysł jest (a) oryginalny oraz (b) modyfikuje obowiązujący paradygmat, czyli przyjęty sposób widzenia rzeczywistości. 

Wymiar 1. Nowości: Oryginalność pomysłu

Pierwszym wymiarem nowości jest oryginalność pomysłu (idea originality), która określa, na ile dana idea jest (a) rzadka (statystycznie nieczęsta) oraz (b) na ile jest błyskotliwa, pobudzająca wyobraźnię lub zaskakująca.

💡 Rzadkość pomysłu można określić zliczając elementy w zbiorze odpowiedzi – pomysły statystycznie częste (powtarzające się) są typowe, zaś pomysły statystycznie nieczęste (nie powtarzające się) są statystycznie atypowe. Statystyczna nieczęstość może nie wystarczyć, aby precyzyjnie ocenić oryginalność idei. Pomysł infantylny lub dzieło przypadku również może być incydentalne, statystycznie atypowe. Z tego względu warto dokonać także oceny jakościowej pomysłu – na ile dane rozwiązanie (idea, koncepcja) jest pomysłowe, na ile jest błyskotliwe, na ile pobudza wyobraźnię, na ile jest zaskakujące?

💯 System punktacji:  

1 pkt. Pomysł jest nieciekawy, konwencjonalny, nudny.

2 pkt. Pomysł jest ciekawy, interesujący.

3 pkt. Pomysł jest niecodzienny, niespotykany, wykazuje pewną wyobraźnię.

4 pkt. Pomysł jest bezprecedensowy, unikalny, a zarazem błyskotliwy, zaskakujący lub zabawny. 

Wymiar 2. Nowości: Pokrewieństwo paradygmatu

Drugim wymiarem nowości jest pokrewieństwo paradygmatu (idea paradigms relatedness), które określa, na ile dana idea podtrzymuje przyjęty w danej dziedzinie lub w danej społeczności sposób widzenia rzeczywistości, a na ile go zmienia – powoduje kreatywną destrukcją istniejącego status quo. Kreatywne pomysły mogą udoskonalać, modyfikować, rozszerzać lub zastępować obowiązujący paradygmat, przyjęty sposób widzenia rzeczywistości. Przedmiotem oceny jest zatem zdolność pomysłu do zmiany lub podważenia tego, co ogólnie przyjęte i uznane za oczywiste.

📌 Przykład. Pomysł dywersyfikacji kanałów dystrybucji i wejścia na rynek e-commerce przez firmę, której historyczne korzenie związane są ze sprzedażą w kanałach tradycyjnych i placówkami offline, są formą transformowania przyjętego w organizacji paradygmatu. Niezdolność organizacji do akceptacji pomysłów modyfikujących przyjęty w organizacji paradygmat może doprowadzić do bankructwa, jak miało to miejsce w przypadku producenta maszyn do pisania Smith Corona (Danneels, 2011). Niekiedy trudno jest zmienić obowiązujące w danej organizacji przekonania i przyzwyczajenie, szczególnie gdy idee pochodzą „z zewnątrz”, spoza organizacji, co opisuje tzw. syndrom NIH: tego-u-nas-nie-wynaleziono (Syndrom Not-Invented–Here).

💯 System punktacji:  

1 pkt. Pomysł podtrzymuje przyjęty sposób postrzegania rzeczywistości.

2 pkt. Pomysł rozwija przyjęty sposób postrzegania rzeczywistości.

3 pkt. Pomysł modyfikuje przyjęty sposób postrzegania rzeczywistości.

4 pkt. Pomysł zrywa z przyjętym sposobem postrzegania rzeczywistości.

Ocena pomysłów: Wdrażalność pomysłu

Kryterium drugim oceny pomysłów jest 🛠 wdrażalność (idea implementability). Pomysł można uznać za możliwy do wdrożenia („wdrażalny”) jeśli nie narusza zidentyfikowanych ograniczeń (np. prawnych lub społecznych) oraz jest możliwa jego implementacja (wykonanie, realizacja).

Wymiar 1. Wdrażalności: Akceptowalność pomysłu

Pierwszym wymiarem wdrażalności pomysłu jest akceptowalność pomysłu (idea acceptability), która określa na ile dana idea jest społecznie, prawnie, kulturowo lub politycznie akceptowalna. Skuteczne pomysły mogą nie być zgodne z przepisami prawa bądź wykraczać poza normy społeczne; inne doskonale wpisywać się w zbiór rozwiązań dopuszczalnych oraz obowiązujące trendy, np. związane z etnocentryzmem konsumenckim (Szabuniewicz i Majkut, 2021).

💯 System punktacji:  

1 pkt. Pomysł radykalnie narusza obowiązujące normy lub standardy; to nieakceptowalna praktyka.

2 pkt. Pomysł do pewnego stopnia narusza pewne normy lub standardy, ale nie jest nieakceptowalny.

3 pkt. Pomysł jest nieco niecodzienny lub ale nie narusza norm lub standardów.

4 pkt. Pomysł nie narusza żadnych norm lub standardów.

Wymiar 2. Wdrażalności: Wykonalność pomysłu

Drugim wymiarem wdrażalności pomysłu jest wykonalność (idea workability, idea feasibility), która określa na ile dany pomysł jest wykonalny, np. z technologicznego, technicznego lub zasobowego punktu widzenia. Przykładowo, pomysł może być genialny, ale niemożliwy do zrealizowania na danym etapie rozwoju, np. technologicznego w określonej dziedzinie lub np. organizacyjnego w instytucji; organizacja może nie posiadać także wystarczających zasobów niezbędnych do zrealizowania danej koncepcji, np. finansowych, materiałowych, ludzkich czy produkcyjnych.

💯 System punktacji:  

1 pkt. Realizacja pomysłu jest niemożliwa lub nieopłacalna.

2 pkt. Realizacja pomysłu nie jest niemożliwa, ale wymaga istotnych zmian lub znaczących nakładów.

3 pkt. Realizacja pomysłu jest możliwa, ale wymaga pewnych zmian lub nakładów.

4 pkt. Realizacja pomysłu jest łatwa, przy niewielkim zaangażowaniu nakładów.

Ocena pomysłów: Trafność pomysłu

Kryterium trzecim oceny pomysłów jest trafność. 🎯 Trafność (idea relevance) określa stopień w jakim dany problem (a) odnosi się do zdefiniowanego problemu oraz (b) skutecznie przyczynia się do jego rozwiązania. Pomysł może mieć tylko częściowe zastosowanie w danej sytuacji oraz tylko częściowo rozwiązywać dany problem.

Wymiar 1. Trafności: Aplikowalność pomysłu

Pierwszym wymiarem wdrażalności pomysłu jest aplikowalność pomysłu (idea acceptability), która określa na ile pomysł jest stosowny i adekwatny do sytuacji problemowej – wyraźnie odnosi się do zidentyfikowanego i precyzyjnie określonego problemu. Jeżeli rozwiązanie jest odpowiednie w przypadku problemów pewnej klasy, ale (z różnych przyczyn) ma tylko częściowe zastosowanie w przypadku konkretnego problemu, jego stosowność (aplikowalność) w danej sytuacji jest ograniczona.

💯 System punktacji:  

1 pkt. Pomysł w ogóle nie odnosi się do danego problemu.

2 pkt. Pomysł w niewielkim stopniu odnosi się do danego problemu.

3 pkt. Pomysł w pewnym stopniu odnosi się do danego problemu.

4 pkt. Pomysł bezpośrednio odnosi się do danego problemu.

Wymiar 2. Trafności: Skuteczność pomysłu

Drugim wymiarem wdrażalności pomysłu jest skuteczność (idea effectiveness), która określa na ile pomysł rozwiązuje zdiagnozowany problem. Jeżeli pomysł rozwiązuje zdefiniowany problem tylko częściowo, jego skuteczność jest ograniczona.

💯 System punktacji:  

1 pkt. Pomysł nie rozwiązuje danego problemu.

2 pkt. Pomysł raczej nie rozwiązuje problemu.

3 pkt. Pomysł przyczynia się do rozwiązania problemu, ale jest to tylko częściowe rozwiązanie.

4 pkt. Pomysł rozwiązuje problem.

Ocena pomysłów: Konkretność pomysłu

Kryterium czwartym oceny pomysłów jest konkretność. 🔬 Konkretność (idea specifity) określa, na ile dany pomysł (a) wyraźnie definiuje konsekwencje wynikające z jego wdrożenia oraz (b) jest kompletny i doprecyzowany w szczegółach.

Wymiar 1. Konkretności: Jednoznaczność pomysłu

Pierwszym wymiarem jest jednoznaczność implikacyjna pomysłu (idea implicational explicitness), która określa, na ile szczegółowo dany pomysł określa związek między zalecanym działaniem a oczekiwanym rezultatem. Niekiedy konsekwencje wynikające z wdrożenia danej idei są znacznie gorsze, niż potencjalne korzyści, jak miało to miejsce w przypadku idei komunizmu. Pomysł powinien wyraźnie definiować potencjalne następstwa własnej realizacji. 

💯 System punktacji:  

1 pkt. Następstwa realizacji pomysłu nie są określone.

2 pkt. Następstwa realizacji pomysłu są niejasne.

3 pkt. Następstwa realizacji pomysłu są określone w sposób jednoznaczny i klarowny.  

Wymiar 2. Konkretności: Kompletność pomysłu

Drugim wymiarem jest kompletność pomysłu (idea completeness), która określa, na ile dany pomysł jest szczegółowo dopracowany oraz kompletny, np. uwzględnia informacje o tym: kto, co, gdzie, kiedy, dlaczego, jak itp. Deskrypcja pomysłu powinna zawierać najważniejsze cechy charakterystyczne, być precyzyjna i wyczerpująca oraz nie pozostawiać przestrzeni na domysły.

💯 System punktacji:  

1 pkt. Opis pomysłu zawiera min. 1-2 elementy z: kto, co, gdzie, kiedy, dlaczego, jak.

2 pkt. Opis pomysłu zawiera min. kilka elementów z: kto, co, gdzie, kiedy, dlaczego, jak.

3 pkt. Opis pomysłu zawiera min. większość elementów z: kto, co, gdzie, kiedy, dlaczego, jak.

O czym warto pamiętać podczas selekcji pomysłów?

Badania dostarczają kilku interesujących obserwacji. Oto kilka z nich:

💪 Indywidualny poziom kreatywności człowieka ma wpływ na proces selekcji pomysłów. W jednym z badań zaobserwowano, że osoby bardziej kreatywne chętniej wybierały do dalszego rozwoju bardziej nowatorskie, a jednocześnie bardziej udane (successful) koncepcje produktów (Guenther i in., 2021). Ludzie obdarzeni kreatywnością są bardziej otwarci wobec nowych idei, łatwiej akceptują ich odmienność, precyzyjniej rozpoznają ich potencjał. Wykorzystują także twórcze myślenie, aby przewidzieć rozmaite skutki wdrożenia pomysłu. W efekcie, trafność ich wyborów jest wyższa, niż w przypadku osób o niższej kreatywności. Na temat kreatywności człowieka przeczytasz tutaj.  

Poziom kreatywności jednostki zwiększa prawdopodobieństwo zaakceptowania nowatorskich koncepcji produktu bez negatywnego wpływu na trafność decyzji (Guenther i in., 2021).

⚤ Na proces oceny i selekcji pomysłów wpływ może mieć płeć. W jednym z badań (Parmentieri Guallino, 2012) zaobserwowano, że kobiety nieco łagodniej podchodzą do oceny wykonalności (feasibility) i trafności (relevance) pomysłów, niż mężczyźni. Okazało się także, że osoby najbardziej kreatywne miały tendencję do bardziej rygorystycznej oceny oryginalności pomysłów. Doświadczenie uczestników badania (liczone w latach stażu pracy) nie miało wpływu na proces oceny pomysłów. Oczywiście, do tego rodzaju badań i rewelacji należy podchodzić bardzo ostrożnie. Niemniej, warto zadbać o odpowiednią różnorodność pod względem płci i twórczych zdolności w grupie osób dokonującej oceny i selekcji pomysłów.

Techniki oceny / selekcji pomysłów 

Podczas pracy w grupie, gdy zależy nam na aktywnym udziale wszystkich uczestników kreatywnego wydarzenia, można sięgnąć po techniki selekcji / oceny pomysłów, takie jak np. Dotmocracy, Idea ranking, MoSCoW, Lista PMI. 

Wskazówki praktyczne / Implications

Ocena i selekcja pomysłów to dwa oddzielne etapy kreatywnego procesu. Na etapie oceny dokonujemy ewaluacji pomysłów, najczęściej przez pryzmat przyjętych kryteriów. Natomiast na etapie selekcji dokonujemy wyboru pomysłu lub pomysłów najbardziej obiecujących. W procesie ewaluacji możemy zastosować jedno kryterium albo kilka. Podstawowe dwa kryteria oceny pomysłów to nowość i użyteczność. Są to jednak pojęcia relatywnie pojemne, dlatego, warto sięgnąć po bardziej rozbudowany i wielowymiarowy zestaw kryteriów oceny. O czym jeszcze warto pamiętać?

Wskazówka 1. → 💡 W procesie oceny pomysłów bądź obiektywny i precyzyjny. Pamiętaj, że ludzie wykazują naturalną skłonność do wybierania pomysłów najbardziej wykonalnych, w których realizację wierzą najmocniej. Ale to właśnie dzięki ideom niekonwencjonalnym tworzone są przełomowe innowacje.

Wskazówka 2. → 💡 Zadbaj o właściwy skład zespołu odpowiedzialnego za ocenę i selekcję pomysłów. Pamiętaj, że pewne czynniki indywidualne, takie jak płeć czy kreatywność, mogą wpływać na ocenę twórczego materiału. Tworzenie zespołów o zróżnicowanym składzie wewnętrznym może przyczynić się do złagodzenia wpływu indywidualnych preferencji oraz uzyskania bardziej obiektywnej oceny pomysłów.

Wskazówka 3. → 💡 Zadbaj o właściwy proces oceny i selekcji pomysłów. Możesz poprosić, aby po zakońzeniu burzy mózgów grupa pracowała według dokładnie określonego schematu, np. 1-2-4-All (Liberating Structures). Pozwoli to zaangażować wszystkich uczestników spotkania, a jednocześnie wzmocnić obiektywność i precyzyjność oceny kreatywnych koncepcji. 

Referencje / References:

Danneels, E. (2011), Trying to become a different type of company: Dynamic capability at Smith Corona, „Strategic Management Journal”, t. 32, nr 1, s. 1-31.

Douglas, L. D., Jillian, M. H., Thomas, L. R., Eric, L. S. (2006), Identifying quality, novel, and creative ideas: constructs and scales for idea evaluation, „Journal of the Association for Information Systems”, t. 7, nr 10, s. 646-699.

Guenther, A., Eisenbart, B., Dong, A. (2021), Creativity and successful product concept selection for innovation, „International Journal of Design Creativity and Innovation”, t. 9, nr 1, s. 3-19.

Parmentier, G., Guallino, G. (2012), The selection of ideas in a creativity session: impact of the participants’ profiles and the evaluation method, [w:]  D. R. Schallmo, L. Brecht, „ISPIM Conference Proceedings”, The International Society for Professional Innovation Management (ISPIM), s. 1-12.

Rietzschel, E. F., Nijstad, B. A., Stroebe, W. (2010), The selection of creative ideas after individual idea generation: Choosing between creativity and impact, „British Journal of Psychology”, t. 101, nr 1, s. 47-68.

Szabuniewicz, J., Majkut, R. (2021), Etnocentryzm konsumencki wśród polskich konsumentów w dobie pandemii koronawirusa COVID-19, „Przegląd Organizacji|” t. 12, s. 38-47.