Łączyć czy transformować? Oto jest pytanie! A może jednak abstrahować? Jakie twórcze operacje wykonywane są podczas kreatywnego myślenia? W artykule zaprezentowano przegląd wybranych operacji umysłowych oraz rodzajów myślenia, które przypuszczalnie uczestniczą w twórczym działaniu. Z artykułu dowiesz się m.in. czym jest myślenie bisocjacyjne, janusowe oraz myślenie autystyczne? Jakie są rodzaje analogii? Jak przebiegała ewolucja roweru? Na czym polega technika kreatywności zwana Operatorem WCK? I dlaczego warto niekiedy pomyśleć o niebieskich migdałach?

Twórcze operacje umysłowe – kluczowe pojęcia

Przed omówieniem operacji wykonawczych warto zapamiętać kilka istotnych pojęć.

💡 Myślenie produktywne (productive thinking): rodzaj myślenia realistycznego, ukierunkowanego na rozwiązanie problemu lub osiągnięcie innego celu. Efektem myślenia produktywnego jest wytworzenie nowych treści intelektualnych (Nęcka i in. 2020).

💡 Myślenie twórcze (creative thinking): rodzaj myślenia, którego wynik jest oceniany jako nowy i wartościowy w sensie poznawczym, estetycznym, etycznym albo użytkowym. Edward Nęcka uważa, że myślenie twórcze jest czymś więcej niż myślenie produktywne, bowiem może angażować także inne rodzaje myślenia: oprócz myślenia produktywnego również autystyczne i krytyczne. Przeciwieństwem myślenia twórczego jest myślenie nietwórcze (noncreative thinking) (Nęcka i in. 2020).

💡 Twórcze operacje umysłowe: składniki wykonawcze procesu twórczego. Operacje umysłowe są uznawane za twórcze, gdy uczestniczą w myśleniu twórczym. Innymi słowy, operacje umysłowe mogą uczestniczyć również w innych formach aktywności intelektualnej, nie wykazują bowiem rodzajowej specyfiki (Nęcka, 1995). Przykładowo, operacje związane z użyciem analogii mają zastosowanie w rozmaitych zadaniach poza twórczością.

Twórcze Operacje: Łączenie obiektów

💡 Łączenie obiektów (conceptual combination) polega na twórczym sprzęganiu dwóch lub więcej pojęć w nową jakość, jakość która posiada zupełnie nowe właściwości, niewystępujące w żadnym z pojęć składowych, a zatem stanowi więcej niż sumę swoich części.

Efekt twórczej syntezy jest szczególnie silny, w przypadku gdy pojęcia elementarne są rozbieżne, względem siebie całkiem niepodobne, czyli gdy pochodzą z odległych kategorii pojęciowych (Ward, 2004).  

Myślenie janusowe

Psychiatra Albert Rothenberg nazywa ten proces poznawczy – łączenia sprzeczności lub antytez – 💡 myśleniem janusowym (Rothenberg, 1971). W mitologii starożytnego Rzymu, Janus – opiekun drzwi, bram, przejść, mostów – jest przedstawiany jako bóstwo o dwóch twarzach, z których jedna patrzy na wschód, a druga na zachód. Janusowe oblicze oznacza m.in. dwa (nierzadko sprzeczne) aspekty jednej sprawy.

Teoria bisocjacji

Twórcze łączenie odległych pojęć jest także tematem rozważań Artura Koestlera – angielskiego pisarza, dziennikarza i psychologa amatora. W swojej książce The Act of Creation (1964) Koestler przedstawia autorską 💡 teorię bisocjacji, zgodnie z którą twórcza myśl powstaje w wyniku nałożenia na siebie, tudzież zestawienie ze sobą dwóch różnych kontekstów, systemów znaczeń, systemów odniesień (tzw. matryc rozumowania, ang. matrix of thought) i utworzenie przynajmniej jednego związku, którego podwójna przynależność odsłania relacje mogące rozwiązać dany problem (rysunek poniżej). Innymi słowy, dany problem, idea, wydarzenie lub sytuacja jest postrzegana jednocześnie przez pryzmat dwóch (bisocjacja), trzech (trisocjacja) lub wielu (multisocjacja) względem siebie rozłącznych kontekstów skojarzeniowych. Rezultatem aktu bisocjacyjnego może być: → kolizja, której efektem jest śmiech (komizm), → fuzja w nowej intelektualnej syntezie (nauka), lub → konfrontacja w przeżyciu estetycznym (sztuka) (Dubitzky i in., 2012).

Jakie są różnice między myśleniem janosowym a myśleniem bisocjacyjnym? 

Myślenie janusowe i myślenie bisocjacyjne, aczkolwiek pozornie bardzo do siebie podobne, nie są ze sobą tożsame z przynajmniej trzech powodów (Kao, 2006). Po pierwsze, myślenie janusowe jest logiczne, racjonalne, uporządkowane i zorientowane na rzeczywistość, natomiast myślenie bisocjacyjne ma charakter mniej świadomy, bardziej intuicyjny i skojarzeniowy. Po drugie, w wyniku myślenia bisocjacyjnego dochodzi do połączenia dwóch zwyczajowo niepowiązanych ze sobą lub niekompatybilnych względem siebie pomysłów, podczas gdy w takcie myślenia janusowego dokonywana jest fuzja przeciwieństw, skrajności, antytez. Po trzecie, rezultatem myślenia janusowego jest integracja – twórczy produkt, który zachowuje właściwości integrowanych komponentów, czyli pojęć elementarnych, natomiast efektem myślenia bisocjacyjnego jest kombinacja, synteza – całkiem nowa jakość; kombinacja jest tutaj rozumiana, jako łączenie wcześniej niepowiązanych ze sobą struktur umysłowych w taki sposób, że z wyłaniającej się całości uzyskiwane jest więcej, niż zostało włożone (Koestler, 1978).

🔮 Przykład: przykładem twórczej kombinacji są takie wynalazki, jak np. Walkman marki Sony – połączenie przynajmniej dwóch istniejących w 1979 roku technologii, w tym oczywiście odtwarzacza kasetowego oraz słuchawek – czy też kitesurfing – wynaleziony w 1977 roku przez Holendra Gijsbertusa Adrianusa Panhuizena, który jako pierwszy wykorzystał siłę latawca (żagla w kształcie spadochronu) do płynięcia w pozycji stojącej na desce windsurfingowej. W marketingu przykładem łączenia odległych pojęć jest np. slogan „affordable luxury”, natomiast w sztuce oksymoron „słodkie cierpienie”, znane z dramatu Williama Szekspira:

Juliet:
– Sweet, so would I,
– Yet I should kill thee with much cherishing.
– Good night, good night! Parting is such sweet sorrow,
– That I shall say good night till it be morrow (Romeo i Julia, Akt 2, Scena 2).

🔮 Przykładem techniki: opartej na łączeniu obiektów jest analiza morfologiczna, autorstwa szwajcarskiego astrofizyka Fritza Zwicky’ego, której procedura wygląda następująco: w kolejnych kolumnach tabeli rozpisywane są wymiary (kategorie cech), a w każdej kolumnie atrybuty (cechy) danego obiektu. Następnie – w ramach powstałej macierzy par parametrów – łączone i badane są różne kombinacje atrybutów związanych z różnymi wymiarami obiektu

Twórcze operacje: Poszerzanie obiektów

💡 Poszerzanie obiektów (conceptual expansion) polega na wytwarzaniu nowych przykładów (egzemplarzy) obiektów na podstawie obiektów istniejących już w dotychczasowej strukturze wiedzy (np. poprzez dodawanie nowych cech). Innymi słowy, to generowanie nowych idei, które do pewnego stopnia przypominają stare (źródłowe) pojęcia (Piotrowski i Kos, 2008).

W przypadku pojęć modyfikacja może polegać na uszczegółowieniu znaczenia pojęć (conceptual refinement) bądź też rozszerzenia ich pola semantycznego (conceptual expansion) (Nęcka, 2012). Nowe pomysły stanowią zatem pewną addytywną modyfikację lub udoskonalenie istniejącego pierwowzoru. Z operacją poszerzania obiektów związana jest koncepcja tzw. wyobraźni ustrukturyzowanej, o której pisaliśmy tutaj. Stwierdzono bowiem, że rozszerzanie pojęć polega na nadawaniu pewnej określonej i przewidywalnej struktury nowym fragmentom wiedzy – nowo wytworzona struktura jest zgodna z reprezentatywnymi i konkretnymi przykładami danej kategorii pojęciowej. Przykładowo, wyobrażenie zwierzęcia z obcej planety posiada charakterystyki najbardziej typowego zwierzęcia ziemskiego (Piotrowski i Kos, 2008) → na temat wyobraźni ustrukturyzowanej i o podobieństwie pomysłów przeczytasz tutaj. 

🔮 Przykład: doskonałym przykładem twórczej ekspansji jest historia roweru – jego ewolucja w ramach niewielkich, acz ciągłych usprawnień i ulepszeń. Za poszerzenie pomysłu trudno również nie uznać wynalazku Senz storm umbrella autorstwa trzech niderlandzkich studentów – parasola, który nie składa się nawet podczas ekstremalnie silnego wiatru (100 km/h).

Twórcze operacje: Transformowanie obiektów

Transformowanie obiektów (conceptual transformation) to twórcza operacja umysłowa, w rezultacie której zmianie podlegają wszystkie lub niektóre cechy obiektu tak, że jego końcowa postać różni się istotnie od postaci wyjściowej.

Ten typ przetwarzania odnosi się przede wszystkim do obrazów umysłowych, które są podatne na zmianę, ponieważ mają charakter bardziej ciągły, plastyczny (w przeciwieństwie do reprezentacji pojęciowych, których charakter jest dyskretny, konkretny, zero-jedynkowy), chociaż niektóre operacje formalne, np. negacja lub inwersja, także należą do tej kategorii (Nęcka, 1995). Pojęcia mogą być dodatkowo transformowane przez tzw. czasowniki modyfikujące (modifiers), takie jak: przekręcić, rozciągnąć, zgnieść, rozpłaszczyć itd. Czasowniki modyfikujące są używane celowo w niektórych technikach twórczego myślenia (→ czasowniki Osborna).

🔮 Przykład: twórcze przekształcanie obiektów jest zabiegiem niezwykle powszechnym. Formowanie się większość wybitnych pomysłów jest procesem relatywnie powolnym, ewolucyjnym w swej naturze – rzadko kiedy pierwszy pomysł jest także tym ostatecznym. Dopiero w miarę rozwoju i dojrzewania, esencja twórczych idei gęstnieje, zastyga, nabierając ostatecznych kształtów. Doskonałym przykładem jest w tym przypadku sztuka analizowana przy wykorzystaniu promieni Roentgena. Zdjęcie rentgenowskie obrazu Painting 1946 autorstwa Francisa Bacona wykazuje, że pierwotna wizja artysty – wyobrażenie drapieżnego ptaka lądującego na zaoranym polu – uległo przekształceniu w słynne dziś przedstawienie „sklepu mięsnego” (jak zwykł go nazywać sam Francis Bacon).

🔮 Przykładem techniki: opartej na transformowaniu obiektów jest Operator WCK, autorstwa Gienricha Altszullera, twórcy TRIZ. Procedura w tym przypadku polega na zmniejszeniu lub zwiększeniu parametrów: wymiarów (W), czasu (C), kosztów (K) związanych z przedmiotem, procesem technologicznym lub mechanizmem. Następnie analizowane są konsekwencje tego eksperymentu.

Twórcze opercje: Analogia

💡 Analogia to związek między dwoma obiektami, oparty na podobieństwie ich wewnętrznej struktury lub podobieństwie relacji zachodzących w obrębie porównywanych członów (Nęcka i in., 2020).

Analogia jest szczególnym przypadkiem zjawiska transferu wiedzy. Myślenie analogią polega na przeniesieniu ustrukturyzowanej wiedzy odnoszącej się do pewnej, dobrze rozpoznanej dziedziny, nazywanej źródłową (source domain), na zupełnie inną – nową lub mniej rozpoznaną dziedzinę, nazywaną docelową (target domain) (Ward i Kolomyts, 2010). Analogia wymaga przede wszystkim podobieństwa wewnętrznych struktur porównywanych członów (np. ul i szkoła, atom i Układ Słoneczny), nie wymaga natomiast związku między obiektami opartego na podobieństwie zewnętrznym (np. fortepian i cylinder – podobieństwo proste, polegające na dzieleniu jednej wspólnej cechy – czarnego koloru), które może, ale nie musi być podobieństwem typu analogicznego (Nęcka i in., 2020). Niezwykła moc transformacyjna analogii polega na tym, że łączy ona domenę źródłową i docelową na bardzo głębokim – niemal strukturalnym – poziomie. Skuteczność analogii poparta jest dość licznymi badaniami empirycznymi (Ward i Kolomyts, 2010).

W tym miejscu należy jednak zaznaczyć, że stymulujący twórczość mechanizm działania analogii może nie być tak oczywisty. W rezultacie szeregu eksperymentów zaobserwowano, że odległe analogie wspierają twórcze myślenie w sposób niebezpośredni – stanowią one raczej kolejny krok w kierunku uzyskania pożądanego rezultatu (np. umożliwiając lepsze rozpoznanie przestrzeni potencjalnych rozwiązań), niż ostateczną przyczynę, źródło sukcesu (Chan i Schunn, 2015).

Wyróżniamy dwa rodzaje twórczych analogii – analogię trafną i analogię nośną. Pisaliśmy o nich tutaj.  

O rodzajach analogii:

William Gordon, twórca Synektyki – techniki kreatywności, której celem jest odejście od konwencjonalnego punktu widzenia i dotarcie do alternatywnych sposobów spojrzenia na problem – wyróżnia cztery rodzaje analogii (Proctor, 2002):

• analogię bezpośrednią, tj. porównywanie obiektu do konkretnych faktów, informacji bądź technologii,
• analogię osobistą: emocjonalne utożsamianie się jednostki z problemem,

• analogię symboliczną, tj. wykorzystywania obrazowych porównań, w których obrazy symbolicznie reprezentują esencję problemu,
• analogię fantastyczną, tj. poszukiwania idealnych i najbardziej zwariowanych rozwiązań, które chociaż niemożliwe mogą doprowadzić do praktycznych pomysłów.

🔮 Przykład: w 2019 roku grupa naukowców pod kierownictwem Donglee Shin opracowała złożone soczewki (multifunctional liquid marble compound lenses) inspirowane budową oka komara. Wynalazek ten (możesz obejrzeć film na jego temat tutaj) może kiedyś znaleźć zastosowanie w pojazdach autonomicznych, robotach oraz urządzeniach medycznych (Shin i in., 2019). Doskonale rozpoznawalne kompozycja i układ postaci w Ostatniej Wieczerzy Leonarda da Vinci stały się punktem odniesienia dla licznych prac, o charakterze bynajmniej niereligijnym, takich jak np. praca izraelskiego fotografa Adi Ness.

🔮 Przykładem techniki: opartej na transformowaniu obiektów jest bionika, technika oraz pojęcie (pochodzące od wyrażenia biologically inspired engineering), których autorem jest amerykański lekarz i pułkownik sił powietrznych Jack Steele. W dużym uproszczeniu, technika ta polega na poszukiwaniu zjawisk analogicznych do obranego obiektu analizy w świecie przyrody – pośród obiektów lub procesów występujących w przyrodzie.

Twórcze operacje: Metafora

💡 Metafora może być zarówno środkiem, jak i celem twórczości. Z metaforą mamy do czynienia wtedy, gdy odnosimy się do jednej rzeczy (obiektu) w terminach właściwych zupełnie innej rzeczy (zwanej wehikułem lub nośnikiem). Istnieje podobieństwo między metaforą a analogią – twierdzi się niekiedy, że każda metafora jest analogią, choć nie każda analogią metaforą.

Metafora czyni obce znanym (metaphors make the strange familiar) – polega na oswajaniu tego co nowe, trudne i niezrozumiałe poprzez porównywanie z tym co znane, proste i zrozumiałe. Z drugiej strony, metafora ma także odwrotną zdolność – czynienia znanego obcym (metaphors make the familiar strange) – rzuca bowiem całkiem nowe światło na oblicze znanego.

Metafora zachęca do postrzegania znanych sytuacji w całkiem nowy sposób, czyli powoduje zmiany w istniejących strukturach poznawczych; rezultatem trafnej metafory mogą być wyłonienie się nowych właściwości, które nie były postrzegane jako ważne czy istotne, ani w przypadku nośnika, ani w przypadku obiektu (Ward i in.,1997).

Funkcje poznawcze metafory:

Zdaniem Edwarda Nęcki (1995), metafora pełni kilka funkcji poznawczych, z których za najważniejsze można przyjąć dwie: (1) zdolność do tworzenia nowych elementów wiedzy na temat obiektu oraz (2) ujmowanie złożonych obiektów w terminach właściwych czemuś znacznie prostszemu.

Po pierwsze, metafora przynosi nowe elementy wiedzy o obiekcie – nowe informacje, które są istotne dla zrozumienia obiektu. Wyrażenie metaforyczne wykazują bowiem zdolność tworzenia nowych elementów wiedzy dzięki zapożyczeniu oczywistych cech nośnika w celu zrozumienia mniej oczywistych aspektów obiektu. Po drugie, metafora zwykle opisuje strukturę bardziej złożoną w terminach właściwych czemuś znacznie prostszemu (nie może bowiem struktura bardziej złożona przyczyniać się do zrozumienia struktury mniej złożonej), a zatem bardziej abstrakcyjne i złożone zjawiska są ujmowane w postaci zwięzłej i nadającej zrozumienia frazy, co też przyczynia się do lepszego poznania obiektu. Ponadto, metafora – myślenie metaforyczne – może przyczynia się do pogłębionego zrozumienia sytuacji problemowej i doprecyzowania problemu o słabo określonej strukturze.

Jakie są efekty metafory?

Co do zasady, efektywne metafory są zarazem trudne i odległe. Tylko wówczas dostarcza ona nowej wiedzy o obiekcie, czyli np. strukturze próbnej (o strukturach przedtwórczych przczytasz tutaj). Istnieją przesłanki empiryczne, by sądzić, że użycie metafor może stymulować kreatywność, np. architektów, lub szerzej, działań bazujących na myśleniu projektowym (Casakin, 2007). Ponadto, tzw. test metafor (Metaphor Creation Test) jest używany do pomiaru kreatywności i inteligencji (de Barros i in., 2010).

🔮 Przykład: trudno jest przedstawić przykład metafory, która stanowiła środek twórczości – to co jest dostępne naszemu poznaniu – oczom lub innym zmysłom – to zazwyczaj wyłącznie rezultat, produkt twórczości. Jednak wykorzystanie metafory jako operacji umysłowej a zarazem narzędzia warsztatu twórczości jest do pewnego stąpania widoczne m.in. w projekcie temperówki Kastor od Alessi.

Nieoczywistym przykładem techniki kreatywności: opartej na metaforze jest storytelling – sztuka opowiadania angażujących historii. Tworzenie opowieści to przecież działanie literackie, a jednym ze środków wyrazu artystycznego pisarza jest właśnie metafora

Twórcze operacje: Abstrahowanie

💡 Abstrahowanie polega na zwracaniu uwagi tylko na niektóre cechy badanych obiektów, a ignorowaniu pozostałych.

Operacje abstrahowania są ważnym składnikiem wykonawczym procesu twórczego z przynajmniej trzech przyczyn (Nęcka, 1995). Po pierwsze, operacje abstrahowania ułatwiają przełamywanie stereotypów w postrzeganiu dobrze znanych obiektów. Ignorując pewne cechy pojęć, wychodzimy poza prototypowe, w rozumieniu Eleonory Rosch, tj. najbardziej typowe, najbardziej reprezentatywne, egzemplarze pojęć. Przykładowo, projektując lampę stojącą możemy wyjść od typowego egzemplarza – prototypu, tj. cylindrycznego kształtu połączonego ze sferycznym kloszem, bądź też zdefiniować lampę w sposób bardziej abstrakcyjny, np. jako „rzecz, która, emituje światło, jest ustawiana na powierzchniach płaskich i pełni funkcje estetyczne”. Sformułowana w ten sposób definicja interesującego nas obiektu daje znacznie szersze możliwości twórcze, niż zwykłe „projektowanie lampy”.

Po drugie, operacje abstrahowania umożliwiają redefiniowanie obiektów, a w szczególności celu i pojawiających się struktur próbnych. Redefinicja to ustalenie nowych kryteriów definicyjnych obiektu, które pozwalają, aby spojrzeć na niego z zupełnie innej perspektywy. Zegarek na rękę możemy uznać za bransoletkę, a zatem egzemplarz należący do kategorii „biżuteria” (pełnić on będzie wówczas funkcje estetyczne i symboliczne), bądź też uznać, za źródło informacji oraz medium komunikacji (zapewne taka idea legła u źródeł powstania inteligentnych zegarków typu smartwatch).

Po trzecie, operacje abstrahowania przyczyniają się do „pionowego ruchu” obiektów na skali: abstrakcyjne – konkretne. Chodzi o hierarchiczną budowę pojęć abstrakcyjnych i wiedzy pojęciowej (o poziomach kategorii naturalnych pisaliśmy tutaj). Dany obiekt może być widziany z wyższego poziomu ogólności (np. podobieństwo robota kuchennego i robota planetarnego ujawnia się dopiero dzięki zaliczeniu obu tych obiektów do wspólnej kategorii maszyn). Dany obiekt może być widziany z niższego poziomu ogólności i wówczas pokazuje szeroki zakres swych właściwości zmysłowych (pojęcie „robot kuchenny” posiada wiele cech indywidualnych, w odróżnieniu od bardzo ogólnego pojęcia „maszyna”). 

🔮 Przykład: przekładem abstrahowania niech będzie projekt lampy.

Twórcze opercje: Myślenie autystyczne

Według Philipa Zimbardo, 💡 myślenie autystyczne to osobisty, idiosynkratyczny process obejmujący fantazje, marzenia, reakcje nieświadome i idee niesprawdzalne przy użyciu kryteriów rzeczywistości zewnętrznej. Ten typ zindywidualizowanego myślenia jest częścią najbardziej twórczych aktów (Zimbardo, 1999). Myślenie autystyczne jest przeciwieństwem myślenia realistycznego (realistic thinking), które wymaga, by idee były dostosowane do rzeczywistości, do wymogów sytuacyjnych, ograniczeń czasowych i możliwości osobistych.

🔮 Przykład: podobnie, jak w przypadku metafory, myślenie autystyczne jest raczej narzędziem, środkiem twórczości, aniżeli celem twórczego działania. Niemniej, śladu po błądzeniu myślami możemy doszukiwać się m.in. w onirycznej twórczości surrealistów.

Inne rodzaje myślenia i rozumowania

Oczywiście, istnieje wiele innych operacji umysłowych, które odgrywają rolę w czasie twórczych interakcji (twórczych działań). Poza omówionymi powyżej, wymienić można także m.in. myślenie krytyczne – rodzaj myślenia realistycznego, ukierunkowanego na specyficzny cel, jakim jest ewaluacja – czy procesy metapoznawcze (metacognitive processes) – operacje poznawcze odpowiedzialne za planowanie czynności, nadzór i kontrolę nad ich wykonaniem, a także za analizę informacji zwrotnych i związane z tym procesy uczenia się (Nęcka i in., 2020). Ponadto, badacze zwracają także uwagę na procesy poznawcze związane z formułowaniem problemu (problem formulation), czyli definiowaniem sytuacji problemowej, w sposób bardziej konkretny lub bardziej abstrakcyjny (Ward, 2004). Wedle badań, odpowiednie sformułowanie problemu – odpowiednia zmiana struktury problemy, czyli zmiana jego poznawczej reprezentacji w umyśle – zwiększać ma jakość i oryginalność generowanych rozwiązań (Mumford i in., 1994). Ostatecznie, w tworzeniu nowych i użytecznych pomysłów brać udział mogą także 💡 procesy intelektualne nieświadome, aktywowane w okresach refrakcji, czyli inkubacji; zgodnie z badaniami, ich wpływ jest szczególnie korzystny w przypadku osób twórczych (Gallate i in., 2012).

🔮 Przykład: rozwiązanie zagadki struktury benzenu miało objawić się niemieckiemu chemikowi – Friedrichowi Augustowi Kekulé von Stradonitz – w snach w postaci „tańczących” atomów, wijących węży czy hasających na drzewie małp (są różne wersje tej anegdoty). Podobne źródło ma mieć utwór Yesterday Paula McCartneya z The Beatles.

Wskazówki praktyczne /Implications:

W artykule zaprezentowano przegląd wybranych operacji intelektualnych oraz rodzajów myślenia, które przypuszczalnie uczestniczą w twórczym działaniu – wzajemnej akomodacji celu i struktur próbnych w procesie twórczym (Nęcka, 1995) (o modelu interakcji twórczej Edwarda Nęcki przeczytasz tutaj). Świadome i kontrolowane wykorzystanie tych procedur wykonawczych powinno sprzyjać poszukiwaniu nowych i użytecznych pomysłów, czyli pobudzać kreatywność uczestników zaangażowanych w proces twórczości. Ponadto, znajomość ich indywidualnych właściwości oraz wspierających te właściwości technik kreatywności pozwala efektywnie projektować strukturę procesu twórczości, a także dobierać narzędzia i metody do charakteru problemów, z którymi uczestnicy procesu pragną się zmierzyć.

📚 Więcej na temat cech osób kreatywnych przeczytasz tutaj. 

Referencje / References:

Casakin, H. P. (2007), Factors of metaphors in design problem-solving: Implications for design creativity, „International Journal of Design”, t. 1, nr 2, s. 21-33.

de Barros, D. P., Primi, R., Miguel, F. K., Almeida, L. S., Oliveira, E. P. (2010), Metaphor creation: A measure of creativity or intelligence?,„European Journal of Education and Psychology”, t. 3, nr 1, s. 103-115.

Gallate, J., Wong, C., Ellwood, S., Roring, R. W., Snyder, A. (2012), Creative people use nonconscious processes to their advantage, „Creativity Research Journal”, t. 24, nr 2-3, s. 146-151.

Koestler, A. (1964), The Act f Creation, Hutchinson & Co, London.

Nęcka, E. (1995), Proces twórczy i jego ograniczenia, Impuls, Kraków.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B., Wichary, S. (2020), Psychologia poznawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Rothenberg, A. (1971), The process of Janusian thinking in creativity, „Archives of general psychiatry”, t. 24, nr 3, s. 195-205.

Shin, D., Huang, T., Neibloom, D., Bevan, M. A., & Frechette, J. (2019), Multifunctional liquid marble compound lenses, „ACS Applied Materials & Interfaces”, t. 11, nr 37, s. 34478-34486.

Ward, T. B., Kolomyts, Y. (2010), Cognition and creativity, [w:] Kaufman, C. J., Sternberg, R. J. (red.), The Cambridge Handbook of Creativity, Cambridge University Press, s. 175-199.

Zimbardo, P. G. (1999), Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.