Kreatywność to rozciągnięty w czasie, złożony proces, a nie chwilowe zdarzenie. To dynamiczna, chaotyczna linia naniesiona na oś czasu, a nie statyczny punkt. Dlaczego tak jest? W artykule omówimy czym jest proces kreatywny i z jakich składa się etapów. Przedstawimy dziesięć różnych struktur wzorcowych (modeli) i wskażemy na elementy je łączące. Z treści dowiesz się ponadto, jakie są uwarunkowania procesu oraz na co zwrócić uwagę, aby zapewnić najwyższą jego jakość.

Czym jest proces kreatywny?

Proces twórczy (creative process, proces kreatywny) to jeden z czterech podstawowych aspektów kreatywności (Rhodes, 1961). W psychologii termin ten odnosi się do procesów psychicznych, które występują, gdy dana osoba (lub grupa osób) jest zaangażowana w twórcze myślenie bądź działanie – proces twórczy to proces psychiczny, który prowadzi do wytworzenia nowych i użytecznych idei (Nęcka, 2012). W wąskim ujęciu proces twórczy przedstawiany jest jako sekwencja operacji umysłowych (Lubart, 2001). W ujęciu szerszym, podkreślany jest wpływ innych czynników (pozapoznawczych) – o charakterze wewnętrznym (np. stanów emocjonalnych, uwagi, percepcji, wyobraźnii, pamięci) i zewnętrznym, podkreślając tym sprawczą rolę otoczenia społecznego i kultury (np. Csikszentmihalyi, 1996).

Jednak proces twórczy (proces kreatywny) może mieć także wymiar organizacyjny i odnosić się do sposobu zorganizowania pracy twórczej, tj. kroków i działań, podejmowanych w przebiegu twórczej aktywności. W tym kontekście proces twórczy to sekwencja działań, których celem jest pobudzenie u ludzi zaangażowanych w twórczą aktywność istotnych dla kreatywności operacji umysłowych. Wzorcowe struktury procesu nadają twórczej pracy porządek, stanowiąc ramę dla poszczególnych operacji, oraz ukierunkowują wysiłek jednostki lub grupy na jasno zdefiniowane cele. Niemal każda technika kreatywnego myślenia zawiera pewne zalecenia odnoście do struktury procesu.

Istnieją różne podejścia, koncepcje i teorie próbujące wyjaśnić strukturę procesu twórczego, m.in. asocjacyjne (Mednick, 1962), genploracji (Finke i in., 1992), interakcji twórczej (Nęcka, 1995), systemowe (Csikszentmihalyi, 1996). Jednak w tym artykule zamiejmy wyłącznie koncepcjami definiującymi proces kreatywny jako sekwenecję etapów. Omówimy modele funkcjonujące w psychologii, ale także w szreroko rozumianym zarządzaniu oraz heurystyce.

Jaki jest proces kreatywny?  

Najstarsze koncepcje zakładały, że proces kreatywny ma charakter linearny, co oznacza, że twórca przechodzi przez kolejne etapy procesu jeden po drugim. Obecnie dominuje przekonanie, iż proces kreatywny posiada strukturę rekurencyjną, co oznacza że jednostka może przechodzić przez poszczególne jego etapy wielokrotnie, w różnorodnych konfiguracjach.

Proces kreatywny – wspólna cecha wszystkich koncepcji

Cechą wspólna wszystkich koncepcji jest naprzemienność dywergencji i konwergencji w procesie twórczym. Dla przypomnienia:

• Myślenie dywergencyjne (procesy dywergencyjne) zorientowane jest na wymyślenie wielu alternatywnych rozwiązań w odpowiedni na problem natury otwartej. Myślenie dywergencyjne wykorzystywane jest intensywnie na etapie redefiniowania problemu oraz generowania alternatyw. 
• Myślenie konwergencyjne (procesy konwergencyjne) zorientowane jest na uzyskanie jednej najlepszej (lub poprawnej) odpowiedzi na jasno określone pytanie. Myślenie konwergencyjne wykorzystywane jest intenstywnie m.in. na etapie oceny i selekcji pomysłów. 

Więcej na temat myślenia dywergencyjnego i konwergencyjnego przeczytasz tutaj.

Proces kreatywny a teoria inkubacji

Na koniec warto zauważyć, że wiele z koncepcji procesualnych twórczości opiera się na teorii inkubacji, zgodnie z którą twórcze pomysły powstają w nieświadomości, poza naszą kontrolą. Obecnie teoria ta nie cieszy się uznaniem badaczy; zamiast tłumaczyć mechanizmy powstawania twórczych idei, jeszcze bardziej je komplikuje (Cropleya i Cropley, 2012).

10 modelowych ujęć procesu twórczego

Poniżej przedstawiono 10 różnych koncepcji procesu twóczego – funkcjonujących w psychologii i szeroko rozumianym zarządzaniu.

1. Proces kreatywny wedle koncepcji Wallasa (1926)

Najbardziej rozpoznawaną koncepcją etapową procesu kreatywnego jest model Grahama Wallasa (1926). Struktura procesu złożona jest z siedmiu etapów, są to:

1. Napotkanie problemu (encounter), tj. zidentyfikowanie problemu lub wyzwania
2. Preparacja (preparation) tj. zbieranie danych, definiowanie problemu, czynności wstępne
3. Koncentracja (concentration), tj. włożenie wysiłku, aby napotkany rozwiązać problem
4. Inkubacja (incubation), tj. nieświadome generowanie pomysłów
5. Iluminacja (illumination), tj. nagłe zrozumienie istoty problemu i dostrzeżenie rozwiązania (olśnienie)
6. Weryfikacja (verification), tj. sprawdzenie, czy wyinkubowany pomysł spełnia oczekiwane kryteria.
7. Perswazja (persuasion), tj. przekonywania innych, że wygenerowany pomysł rzeczywiście stanowi rozwiązanie problemu.

Model Wallasa jest zwyczajowo redukowany do czterech kluczowych etapów: (1) Preparacji, (2) Inkubacji, (3) Iluminacji i (4) Weryfikacji i tak został zaprezentowany na rysunku poniżej.

2. Proces kreatywny w ujęciu Josepha Rossmana (1931)

Model Josepha Rossmana (1931) jest uznawany za rozwinięcie koncepcji Wallasa. Autor modelu wyraźnie akcentuje potrzebę logicznego myślenia – zbierania i analizowania informacji w procesie definiowania (formułowania) problemu. Struktura procesu twórczego jest siedmioetapowa:

1. Obserwacja (observation) potrzeby lub trudności
2. Analiza (analysis) potrzeb
3. Przeglądanie (survey) dostępnych informacji
4. Sformułowanie (formulation) wszystkich dostępnych rozwiązań
5. Krytyczna (critical analysis) analiza zgromadzonych rozwiązań, ich zalety i wady
6. Narodziny (birth) nowej koncepcji
7. Eksperymentowanie (experimentation), czyli testowanie najbardziej obiecujących pomysłów

3. Proces kreatywny w ujęciu Alexa Osborna (1953)

Alex Osborn jest ojcem brainstormingu, dlatego rekomendował stosowanie tej właśnie techniki na etapie generowania idei (etap 4). Podobnie jak Rossman, w swoim modelu Osborn podkreślał potrzebę odpowiedniego przygotowania i logicznego myślenia w procesie ideacji (1953). Proces kreatywny Osborna ma siedmioetapową strukturę:

1. Orientacja (orientation), tj. identyfikowanie problemu
2. Preparacja (preparation), tj. zebranie istotnych informacji
3. Analiza (analysis), tj. analiza dostępnych informacji
4. Generowanie idei (ideation), tj. znajdowanie dużej liczby alternatywnych rozwiązań
5. Inkubacja (incubation), tj. pozostawienie problemu i rozwiązań na jakiś czas
6. Synteza (synthesis), tj. zebranie razem poszczególnych fragmentów rozwiązań
7. Ewaluacja (evaluation), tj. ocena końcowego rozwiązania

4. Model CPS Alexa Osborna i Sidneya Parnesa (1998)

Creative Problem Solving (CPS) to metoda kreatywnego rozwiązywania problemów. Ich autorami są Alex Osborn i Sidney Parnes. Metoda ta dzieli proces rozwiązywania problemu na etapy, podczas których wykonywane są konkretne zadania. Wraz z przechodzeniem do kolejnych etapów systematycznie precyzowane jest rozwiązanie problemu. Struktura procesy jest sześcioetapowa. Etapy 3 i 4 wymagają znacznej kreatywności, natomiast etapy 1, 2, 5 i 6 myślenia analitycznego. (Isaksen i Treffinger, 2004).

1. Zidentyfikowanie celu (objective finding)
2. Zbieranie informacji (fact finding)
3. Określenie problemu (problem finding)
4. Generowanie pomysłów (idea finding)
5. Znajdywanie rozwiązań (solutions finding)
6. Akceptowanie rozwiązań (acceptance finding)

Model został przedstawiony na rysunku poniżej.

5. Proces kreatywny w ujęciu Roberta Fritza (1991)

W modelu Roberta Fritza (1991) kreatywność naprzemiennie przeplata się z twardym myśleniem logicznym, który nadaje działaniu kierunek i reżim organizacyjny. Proces kreatywny rozpoczyna się (sic!) od etapów o charakterze twórczym – (1) koncepcji oraz (2) wizji. Pojawia się także nowy element – adaptacji, dostosowywania, uczenia się, uzupełniania; wszystkie współczesne koncepcje procesu twórczego będą bazować właśnie na podobnym podejściu (tzw. empirycznej kontroli procesu). Sam proces kreatywny ma w ujęciu Fritza strukturę siedmioetapową – a oto i one: 

1. Koncepcja (conception)
2. Wizja (vision)
3. Obecne uwarunkowania (current reality)
4. Podjęcie działania (take action)
5. Dostosowywanie, uczenie się, ocena, dostosowywanie (adjust, learn, evaluate, adjust)
6. Budowanie pędu (building momentum) – zewnętrzna ocena
7. Uzupełnianie (completion)
8. Życie z rezultatem kreacji (living with your creation)

6. Proces kreatywny wedle koncepcji Jamesa Higginsa (2005)

Swoją koncepcję procesu twórczego James Higgins zawarł w książce na temat technika kreatywności (2005). Nowatorstwo modelu Higginsa polegało na określeniu kryteriów oceny rozwiązania przed wygenerowaniem rozwiązań (Jerzyk, 2007). Model ma osiem etapów:

1. Analizowanie środowiska (analyzing the environment) zewnętrznego i wewnętrznego
2. Rozpoznanie problemu (recognizing a problem) na podstawie zebranych informacji
3. Identyfikowanie problemu (identifying the problem) i kryteriów oceny rozwiązania
4. Określenie uwarunkować sytuacji problemowej (making assumptions)
5. Generowanie alternatyw (generating alternatives) przy użyciu technik kreatywności
6. Ocena i wybór rozwiązania (choosing among alternatives)
7. Implementacja wybranego rozwiązania (implementing the chosen solution)
8. Kontrola rezultatów wdrożenia (control)

7. Syntetyczny model procesu twórczego w ujęciu Paula Plseka (1996)

Pod koniec lat 90 XX wieku powstał model teoretyczny autorstwa Paula Plseka (1996), którego intencją było zintegrowanie różnych (większości omówionych tutaj) koncepcji procesu twórczego. Na proces kreatywny w modelu syntetycznym Plseka składają się cztery fazy oraz osiem etapów:

1. Przygotowanie (preparation):
   • Obserwacja (observation)
   • Analiza (analysis)
2. Wyobraźnia (imagination):
   • Generowanie pomysłów (generation)
   • Zbieranie pomysłów (harvesting)
3. Rozwój (development):
   • Rozwijanie pomysłów (enhancement)
   • Ocena pomysłów (evaluation)
4. Działanie (action):
   • Wdrażanie rozwiązań (implementation)
   • Życie z rozwiązaniami (living with it)

Model Plseka przestawiono na rysunku poniżej.

8. Proces kreatywny w ujęciu Davida Cropleya i Arthura Cropleya (2012)

Proces kreatywny w koncepcji Davida Cropleya i Arthura Cropleya (2012) stanowi rozwinięcie modelu Wallasa. Obok weryfikacji pojawia się tutaj nowy, dodatkowy etap – etap walidacji, którego celem jest określenie czy rozwiązanie rzeczywiście spełnia daną potrzebę lub rozwiązuje określony problem. W swoim artykule badacze dokonali porównania procesu psychologicznego procesem tworzenia innowacji. Struktura procesu twórczego jest tutaj ośmioetapowa:

1. Przygotowanie (preparation), tj. akumulowany jest zróżnicowany zasób wiedzy. Nie da się wygenerować użytecznej nowości w dziedzinie, o której się nic nie wie, chyba że poprzez ślepe domysły i szczęśliwy traf.
2. Aktywacja (activation), tj. narasta niezadowolenie ze status quo, pojawia się świadomość istnienia problemu
3. Generowania rozwiązań (generation), tj. wytwarzana jest pula potencjalnych rozwiązań problemu
4. Olśnienie (illumination), tj. podmiot twórczości dostrzega obiecujące rozwiązania
5. Weryfikacja (verification), tj. wygenerowane rozwiązania poddawane są ocenie
6. Komunikacja (communication), tj. rozwiązanie przedstawiane potencjalnym użytkownikom
7. Walidacja (validation), tj. rozwiązanie uzyskuje pozytywną bądź negatywną ocenę

9. Proces kreatywny w ujęciu Design Thinking (szkoła standfordzka)

Proces kreatywny w Design Thinking koncentruje twórczą pracę zespołu wokół potrzeb człowieka (tzw. human-centered design process). Z tego względu etap przygotowań zastąpiony został w modelu etapem empatyzacji. Fundamentem procesu w Design Thinking jest także empiryzm, który polega na (iteracyjnym) stawianiu i weryfikowaniu hipotez w przebiegu twórczego działania – projektowania rozwiązania. Empiryczna kontrola procesu jest realizowana m.in. przez budowanie i testowania fizycznych prototypów rozwiązań projektowych.

1. Empatyzacja (empathize), tj. zrozumienie potrzeb i problemów użytkownika
2. Definiowanie problemu (define), tj. synteza informacji i określenie problemu
3. Generowanie pomysłów (ideate), tj. tworzenie rozwiązań dla zdefiniowanego problemu
4. Budowanie prototypów (protype), tj. tworzenie prototypów
5. Testowanie (test), tj. testowanie rozwiązania w środowisku użytkownika
6. Ocena (assess), tj. ocena rozwiązań.

10. Proces kreatywny w Product Discovery

Product Discovery to etap w rozwoju (nowego) produktu, który celem jest określenie co właściwie będzie budowane. Proces Product Discovery ma strukturę dwufazową (tzw. podwójny diament), jest iteracyjny, a jego fundamentem, podobnie jak w Design Thinking lub Design Sprint, jest empiryzm (empiryczna kontrola procesu).

1. Przestrzeń problemu (problem space):
   • Odkrywaj (discover) – zrozum problem
   • Zdefiniuj (define) – zdefiniuj istotę problemu
2. Przestrzeń rozwiązania (solution space):
   • Rozwijaj (develop) – postaw hipotezy
   • Dostarczaj (deliver) – stwórz i przetestuj prototypy

Proces kreatywny – podsumowanie  

Jak nie trudno zauważyć, wiele etapów w omówionych modelach jest podobnych i się powtarza. Co do zasady, niezależnie od stosowanej nomenklatury, twórcze działanie wymaga bowiem:

1. Przygotowania (zebrania informacji, analizy informacji i rozwiązań itd.),
2. Zdefiniowania problemu (określenia istoty problemu i jego przestrzeni itd.),
3. Zrozumienia oczekiwań i określenia kryteriów satysfakcji (oceny rozwiązania),
4. Wygenerowania alternatyw (wymyślenia pomysłów, rozwiązań, postawienia hipotez),
5. Weryfikacji (oceny i selekcji alternatyw),
6. Udoskonalenia (doprecyzowania, doszlifowania najlepszych rozwiązań),
7. Walidacji (zweryfikowania hipotez, przeprowadzenia testów).
8. Perswazji (skutecznego rozpowszechnienia rozwiązania, np. w organizacji)
9. Wyciągnięcia wniosków (retrospekcji, lessons learned).

Dlatego do wszelkich nowych koncepcji warto podchodzić z dużą rezerwą. Najczęściej są to stare idee podane w nowym, atrakcyjnym, zgodnym z aktualną modą opakowaniu.

Co wpływa na proces kreatywny?

W swojej pracy z 2022 roku stawiam twierdzenie, że proces kreatywny wyłania się emergentnie z interakcji kilku procesów cząstkowych. Oznacza to, że na proces twórczy wpływają inne czynnik i procesy, które tylko częściowo opisane zostały przez autorów omówionych wcześniej koncepcji teoretycznych.

Literatura nie określa kompletnej i wyczerpującej listy takich procesów cząstkowych, aczkolwiek wskazuje na kilka ich istotnych kategorii, do których należą m.in. (Olszewski, 2022):

• procesy poznawcze (np. pamięć, uwaga, wyobraźnia twórcza, metapoznanie itd.)
• procesy społeczne (np. wpływ społeczny, współtworzenie itd.)
• procesy afektywne (np. nastrój, afektywny ton grupy itd.)
• procesy motywacyjne (np. natężenie i rodzaj motywacji itd.)
• procesy organizacyjne (np. struktura procesu, działania na poszczególnych etapach itd.)

Aby zapewnić prawidłowy przebieg procesu twórczego warto kontrolować każdy z tych procesów cząstkowych.

W kontekście kreatywności w organizacji, do innych uwarunkowań procesu twórczego należą:

• uwarunkowania związane z podmiotem procesu twórczego (jednostka, zespół),
• czynniki organizacyjne (atmosfera pracy, kultura organizacyjna, metody zarządzania).

Wszystkie te elementy muszą ze sobą odpowiednio współgrać, aby organizacja osiągnęła optymalne warunki dla twórczej ekspresji jej pracowników.

Proces kreatywy a przerwa inkubacyjna

⚠ Niezależnie od przyjętej struktury procesu, w trakcie kreatywnej pracy należy robić regularne przerwy. 🕒 Przerwa inkubacyjna przynosi wiele korzyści, pozwala m.in. na regenerację zasobów, włączenie w pole problemu nowej wiedzy, osłabienie błędnych nawyków oraz wygaszenie sztywnych nastawień. 📚 Więcej na temat przerwy inkubacyjnej przeczytasz tutaj.

Wskazówki praktyczne / Implications

Wszystkie omówione koncepcje uczą nas jednego – wbrew pozorom kreatywność to rozciągnięty w czasie, niezwykle złożony proces, a nie jednorazowe, chwilowe zdarzenie (punk na osi czasu). Twoja kreatywność nie kończy się, gdy wychodzisz ze spotkania czy kreatywnego warsztatu – to może być dopiero początek prawdziwej pracy! Być może najlepszy pomysł pojawi się następnego dnia, gdy opadną emocje i odpocznie umysł (zwolnią się zasoby poznawcze).

A oto i kilka innych wskazówek:

1. Dobrze się przygotuj. Zbierz i przeanalizuj dostępne informacje.
2. Zrozum z czym się mierzysz. Zrozum problem, potrzebę, oczekiwania, użytkownika.
3. Stosuj wzorcowe struktury procesu. Zaoszczędzisz czas i poprawisz efektywność działania.
4. Działaj rekurencyjnie. Gdy zaistnieje potrzeba, zrób krok wstecz lub zacznij od początku.
5. Stosuj empiryczną kontrolę procesu. Iteracyjnie buduj, weryfikuj i adaptuj (udoskonalaj).  

Referencje / References:

Cropley, D., Cropley, A. (2012), A psychological taxonomy of organizational innovation: Resolving the paradoxes, „Creativity Research Journal”, t. 24, nr 1, s. 29-40.

Csikszentmihalyi, M. (1996), Flow and the psychology of discovery and invention, Harper Collins, New York.

Finke, R. A., Ward, T. B., Smith, S. M. (1992), Creative Cognition: Theory, Research, and Applications, The MIT Press.

Fritz, R (1991), Creating, Fawcett, New York.

Higgins, J. (2005), 101 Creative Problem Solving Techniques: The Handbook of New Ideas for Business, New Management Publishing Company, New York.

Isaksen, S., Trefflinger, D, (1985), Creative Problem Solving: The Basic Course, Bearly Publishing, Buffalo, NY.

Jerzyk, E. (2007), Proces kreatywności i jego uwarunkowania w obszarze marketingu, Prace Habilitacyjne/Akademia Ekonomiczna w Poznaniu nr 33, Poznań.

Lubart, T. (2001), Models of the creative process: Past, present and future, „Creativity Research Journal”, t. 13, nr 3-4, s. 295-308.

Mednick, S. (1962), The associative basis of the creative process, „Psychological Review”, t. 69, nr 3, s. 220 – 232.

Nęcka, E. (1995), Proces twórczy i jego ograniczenia, Impuls, Kraków.

Nęcka, E. (2012), Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.

Osborn, A. (2012), Applied imagination-principles and procedures of creative writing, Read Books Ltd.

Olszewski, M. (2022), Zarządzanie kreatywnością w zespole projektowym (nieopublikowana praca doktorska), Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa.

Parnes, S. (1992), Sourcebook for Creative Problem Solving, Creative Education Foundation Press, Buffalo, NY.

Plsek, P. (2017), Working Paper: Models for Creative Process.

Rhodes, M. (1961), An Analysis of Creativity, „The Phi Delta Kappan”, t. 42, nr 7., s. 305-310.

Rossman, J. (1931), The psychology of the inventor: A study of the patentee, Inventors’ Publishing, Washington, DC.

Wallas, G (1926), The Art of Thought, Harcourt Brace, New York.