Co wyróżnia ludzi kreatywnych? Jaki zestaw cech? Czy prawdziwy jest romantyczny wizerunek twórcy wiecznie roztargnionego, szarpanego namiętnościami, rozdartego między światem ziemskich cieni a sferą boską? Czy droga do kreatywności wiedzie nieuchronnie przez cierpienie, szaleństwo i zatracenie? Czy też przeciwnie, kreatywność wymaga jedynie samozaparcia, praktyki i sprzyjającego środowiska? Skąd się bierze kreatywność człowieka? W artykule omówimy czynniki, które wedle badaczy charakteryzować mają osoby kreatywne – twórczo utalentowane. Zwrócimy także uwagę na różnice osobowościowe między ludźmi sztuki i nauki. Z artykułu dowiesz się również czym jest tzw. twórczość bez dzieł i dlaczego na twórczą osobowość należy patrzeć nie jak na monolit, a raczej jak na złożoną konstelację przeróżnych czynników.

Alchemia kreatywności człowieka

Byłoby wspaniale być alchemikiem i wyabstrahować w czystej formie tą pierwotną substancję, tj. taki zespół najpierwszych czynników, które sprawiają, że ludzie stają się wybitnymi twórcami. Taka substancja jednak nie istnieje; albo inaczej, czynników, które prawdopodobnie przyczyniają się do przebudzenia i rozkwitu kreatywnego talentu jest po prostu zbyt wiele, by móc określić jednoznaczną i skończoną ich listę, podając przy tym precyzyjnie właściwe proporcje każdej z protwórczych ingrediencji. Pomimo kilku dekad intensywnych badań, receptura eliksiru kreatywności wciąż pozostaje tajemnicą, a niewykluczone – mając na uwadze wypowiedzi badaczy tematu – że takowa w ogóle nie istnieje.

Chociaż zbiór czynników decydujących o kreatywności człowieka wciąż pozostaje nieodgadnioną zagadką, to jednak naukowcy przyznają jednogłośnie – kreatywni ludzie posiadają pewien zestaw wspólnych cech, który ich odróżnia od osób mniej twórczych. W artykule omówiony kilka takich czynników, wybierając te których wpływ na kreatywny talent wydaje się największy. Zanim to jednak nastąpi, zwrócimy uwagę na kilka problemów, które można napotkać próbując stworzyć portret psychologiczny twórczej osoby.

Kreatywne zdolności – wyspecjalizowane czy uniwersalne?

Kreatywność człowieka ma wiele twarzy – czym innym jest twórczość artystyczna, czym innym twórczość naukowa, a jeszcze czym innym twórczość o charakterze bardziej praktycznym, np. związana z prowadzeniem biznesu, rozwojem nowego produktu, czy projektowaniem mebli. Powstaje zatem istotne pytanie, na ile kreatywne zdolności są specyficzne dla danej dyscypliny (domain-specific), a na ile są ogólne, uniwersalne (domain-general)? Czy osoby twórcze są uzdolnione jednocześnie w wielu różnych dziedzinach, obszarach działania? Czy genialny matematyk będzie jednocześnie płodnym poetą lub utalentowanym projektantem form użytkowych? Wydaje się, że raczej niekoniecznie (Feist, 1998), także ze względu na fakt, że kreatywność na wyższych poziomach może wymagać znacznych zasobów wiedzy specjalistycznej, bez której trudno o jakiekolwiek poważne  dokonania (Sternberg, 2020). Naukowcy sugerują obecnie, że twórcze zdolności mają prawdopodobnie strukturę hierarchiczną (Fürst i Grin, 2018), co oznacza, że proste problemy, w tym kreatywne wyzwania życia codziennego, bazują zapewne na umiejętnościach o bardziej ogólnym charakterze, natomiast tzw. twórczość profesjonalna wymaga uzdolnień bardziej kierunkowych. Twórca utalentowany w obszarze nauk ścisłych, niekoniecznie osiągnie znaczące sukcesy na polu artystycznym i vice versa. Fakt ten stwarza liczne problemy związane z pomiarem zjawiska, a jest też przy okazji źródłem sprzecznych wyników badań, np. nieco inne cechy osobowości mogą sprzyjać sztukom performatywnym, np. aktorstwu, a inne pracy w laboratorium. Trudno zatem o jeden, uniwersalny profil psychologiczny kreatywnej osoby.

Kreatywność człowieka – twórczość potencjalna a zrealizowana

Kolejny problem polega na tym, że nie każdy utalentowany człowiek ma rzeczywiste dokonania twórcze. Czy można nazwać kreatywnym kogoś, kto nigdy nie wymyślił niczego nowego i wartościowego? Kreatywność w tym znaczeniu jest rozumiana jako tzw. twórczość bez dzieł i traktowana jako cecha indywidualna – zdolność czysto potencjalna, która z różnych powodów nie została zrealizowana (np. ze względu na niesprzyjające otoczenie – środowisko społeczne czy warunki materialne) w postaci wytworów spełniających kryteria nowości i wartości (Nęcka, 2012). Natomiast zwieńczeniem tzw. twórczości zrealizowanej jest konkretny wytwór, manifestacja aktu twórczego, np. dzieło sztuki, które posiada walory twórcze (a zatem spełnia kryteria nowości i wartości), i które można badać, wnioskując pośrednio o talencie jego twórcy i o zdolnościach, jakie musiały zostać wykorzystane do jego wytworzenia. 

Jakie są cechy osób kreatywnych? Profil psychologiczby twórcy

Wybitni artyści i naukowcy przedstawiani są najczęściej jako wyizolowani ze świata zewnętrznego i zatopieni we własnych myślach geniusze, obdarzeni szczególnym talentem i wrażliwością, ale najczęściej pozbawieni zmysłu praktycznego i sprytu, które czynią życie łatwiejszym i przyjemniejszym. Prawdopodobnie w tym stereotypowym, romantycznym wizerunku roztrzepanego twórcy jest jakieś element prawdy – kreatywność jest chaotyczna, kreatywni ludzie zachowują się w sposób nieco odmienny, niekiedy dziwaczny, np. częściej tracą poczucie czasu (Mainemelis i Dionysiou, 2015). Czy jednak z naukowego punktu widzenia jest tak w rzeczywistości i w każdym wypadku? Spróbujmy sprofilować osobę twórczo uzdolnioną, wskazując na czynniki, które mają pierwszorzędny wpływ na kreatywny talent. Jakie są zatem cechy osób kreatywnych? Skąd bierze się kreatywność człowieka? Jaki jest człowiek kreatywny?

Kreatywność człowieka a inteligencja

Pierwszą cechą osób kreatywnych jest inteligencja. Osoby wysoce twórcze są równocześnie inteligentne. Najnowsze badania sugerują, że inteligencja jest niezbędnym, chociaż niewystarczającym warunkiem indywidualnie obserwowalnych kreatywnych zachowań i osiągnięć (Karwowski i in., 2016). Do niedawna funkcjonowała tak zwana hipoteza progu (threshold theory), zgodnie z którą istnieć miał pozytywny związek między miarami kreatywności i inteligencji, ale tylko w stosunku do osób o ilorazie inteligencji nie wyższym niż około 120 (powyżej wartości 120 związek przestawał być istotny). Obecnie hipoteza progu nie cieszy się tak wielką popularnością, a niektórzy badacze uznają ją za nieprawdziwą (Weiss i in., 2020). Najnowsze opracowanie metaanalityczne z 2021 roku wskazuje na silny związek pomiędzy inteligencją a myśleniem dywergencyjnym – jednym z elementów kreatywności (Gerwig i in., 2021) (o myśleniu dywergencyjnym przeczytasz tutaj).

Kreatywność człowieka a inteligencja emocjonalna

Inteligencja emocjonalna, czyli zdolność rozpoznawania i kontrolowania emocji zarówno swoich, jak i innych ludzi (Salovey i Mayer, 1990), ma zasadniczy wpływ na kreatywność, szczególnie, gdy rozpatrywana jest jako zbiór cech osobowości, czyli tzw. dyspozycja motywacyjna (trait emotional intelligence), a nie jako zdolność, tj. dyspozycja instrumentalna (ability emotional intelligence) (Ma, 2009). Zaobserwowano ponadto, że poziom kreatywności u osób z wysokim poziomem aleksytymii, tj. u osób, którym brak słów do emocji, jest niższy, niż u osób, które nie cierpią na to zaburzenie (Czernecka i Szymura, 2008).

Kreatywność człowieka a zdolności poznawcze

Zdolności poznawcze uznawane są za czynnik niezbędny lecz niewystarczający, aby jednostka faktycznie była twórcza – można posiadać wysoce rozwinięte zdolności poznawcze, lecz z różnych przyczyn nie wykorzystywać posiadanego potencjału w sposób dostateczny lub optymalny. Według Roberta Sternberga (2012), wybitnego amerykańskiego psychologa i badacza takich zjawisk, jak m.in. inteligencja, kreatywność i miłość, szczególnie przydatne są następujące trzy umiejętności: (1) syntetyczna umiejętność postrzegania problemów w nowy sposób i wychodzenia poza ramy konwencjonalnego myślenia; (2) analityczna zdolność rozpoznawania, które z pomysłów są warte realizacji, a które nie; (3) praktyczna umiejętność przekonywania innych do swoich pomysłów, tj. do sprzedawania pomysłów innym ludziom. Umiejętności te uzupełniają się – aby być twórczym, trzeba najpierw wpaść na nowy pomysł, następnie poddać go ocenie, a ostatecznie sprzedać wymyśloną ideę innym ludziom.

Kreatywność człowieka a wiedza

Kolejną cechą osób kreatywnych jest rozległa wiedza i szerokie horyzonty. Bez wiedzy i umiejętności specjalistycznych nie może być mowy o twórczości, w szczególności o twórczości profesjonalnej (Amabile i Pratt, 2016). Trudno wyobrazić sobie rewolucję w obszarze genetyki molekularnej czy robotyki przemysłowej bez wielu lat poświęconych na studiowanie tych skomplikowanych dziedzin, a już bez wątpienia nie można dokonać na tych polach rewolucji bez odpowiedniego przygotowania. Z drugiej jednak strony, zbyt wielki zasób wiedzy może prowadzić do usztywnienia poznawczego i niemożności spojrzenia na dany obszar w radykalnie nowy i twórczy sposób (tzw. cognitive entrenchment) (Kim i in., 2010; Dane, 2010) (o sztywności poznawczej i jako sobie z nią radzić przeczytasz tutaj). Trafne spostrzeżenie dostarcza Teresa Amabile (1983), która sugeruje, że nie ma możliwości posiadania zbyt dużo wiedzy, możliwe jest jedynie posiadanie zbyt wielu algorytmów działania. Do pewnego stopnia warto także być tzw. generalistą, tj. osobą posiadającą wiedzę z różnorodnych obszarów; pozwala to tworzyć nietypowe, nieoczywiste połączenia między elementami wiedzy przynależącymi do odległych dziedzin (Teodoridis i in, 2019).

Kreatywność człowieka a osobowość

Pewne cechy osobowości mają dodatni wpływ na kreatywne zdolności, natomiast inne negatywny. Osoby kreatywne preferują złożoność i mają też złożoną osobowość. Bez wątpienia podążają swoimi własnymi ścieżkami, wyróżnia je bowiem: niezależność, autonomia, nonkonformizm oraz asertywność. Na ich działania należy patrzeć poprzez pryzmat wyznawanych przez nich wartości. Wartości te wiążą się z otwartością na zmianę i samotranscendencją, a zatem są odległe od poglądów konserwatywnych i dogmatycznych (Dollinger i in., 2007). Kreatywne osoby są także pewne siebie, ambitne, proaktywne, wytrwałe i konsekwentne w dążeniu do celu. Cechuje je wiara we własne zdolności (Prabhu i in., 2008), a napędza ciekawość poznawcza, szerokie zainteresowania oraz pragnienie samorealizacji, które ułatwia twórcze osiągnięcia i które jest przez te osiągnięcia podsycane (Runco i in., 1997). Prawdopodobnie conditio sine qua non kreatywności to także tolerancja wobec bodźców wieloznacznych – sytuacje wymagające wykorzystania kreatywnego potencjału są bowiem często niejednoznaczne (Zenasni i in., 2008). Chociaż twórcze osoby wydają się odznaczać wrażliwością oraz poczuciem humoru (Humke i Schaefer, 1996), to cechuje je także powściągliwość, chłód, wrogość, arogancja a nawet androgynia psychiczna (Norlander i in., 2000), podwyższony poziom niepokoju (Carlsson 2002) a nawet mistycyzm (Ma, 2009). 

Kreatywne osoby mają często osobowość o paradoksalnej bądź antynomicznej strukturze i dlatego o twórczym potencjale mogą decydować nie tyle poszczególne cechy w izolacji od siebie, co ich nietypowe połączenia. Mark Runco, wybitny amerykański badacz kreatywności, sugeruje, aby na twórczą osobowość patrzeć jak na konstelację cech:

Żadna cecha sama w sobie nie wiedzie bezpośrednio do kreatywności, zachodzą między nimi skomplikowane interakcje (…) te interakcje są ważniejsze niż poszczególne cechy (Runco, 2014).

Do kluczowych cech charakteryzujących osobowość ludzi kreatywnych należy tzw. otwartość na doświadczenie (element tzw. pięcioczynnikowego modelu osobowości wielkiej piątki). Jest to ogólna i względnie stała, wewnętrzna dyspozycja definiowana jako tendencja jednostki do poszukiwania i pozytywnego wartościowania nowych doświadczeń życiowych, tolerancja na nowość i ciekawość poznawczą (Zawadzki i in., 1998). McCrae (1993) wymienia sześć elementów, które składają się na cechę otwartości na doświadczenie. Są to kolejno: wyobraźnia, estetyka, uczucia (otwartość na stany emocjonalne innych ludzi, a nie swoje własne), działania, idee i wartości.

Czy istnieje jeden uniwersalny profil osobowościowy twórcy?

Czy istnieje uniwersalny zestaw cech osobowości osób kreatywnych? Prawdopodobnie nie. Wykazano empirycznie, m.in., że artyści i naukowcy różnią się od siebie znacznie pod względem cech osobowości. W tabeli poniżej zaprezentowano ustalenia metaanalizy Gregory’ego Feista (1988) – zbiór cech osobowości charakterystycznych dla artystów oraz dla naukowców.

Źródło: (Feist, 1998)

Kreatywność człowieka a style myślenia

Style poznawcze stanowią pomost między poznaniem a osobowością. Style myślenia to nie zdolności, lecz preferowane sposoby wykorzystywania posiadanych zdolności w codziennych interakcjach ze środowiskiem. Ludzie dysponują całym zbiorem preferowanych stylów myślenia, spośród których wybierają w danej sytuacji te, które zapewniają im najlepszą adaptację do poznawczych wymagań otoczenia. Poszczególne osoby charakteryzują się różnym stopniem giętkości w wyborze stylów, które gwarantują najlepszą skuteczność funkcjonowania poznawczego (Strelau i in., 2014). Zdaniem Roberta Sternberga (2012), dla kreatywnego myślenia szczególnie istotny jest tzw. styl legislacyjny – charakteryzuje on osoby, które działają i myślą w sposób ustalony przez siebie, są twórcze, lubią rozwiązywać zadania o nieustalonej z góry strukturze (Strelau i in., 2014). Na temat różnic między innowacyjnym a adaptacyjnym stylem funkcjonowania przeczytasz tutaj. 

Kreatywność człowieka a wartości

Istnieją przesłanki by sądzić, że osoby bardziej twórcze wyróżnia odmienny zestaw wartości:

Kreatywne osoby cenią sobie kreatywność i tam też intencjonalnie inwestują swój wysiłek (Runco, 2014, s. 300).

Dla wielu kreatywność jest po prostu rodzajem nawyku, przyzwyczajenia – po co powielać schemat, skoro można wymyśleć coś zupełnie nowego? Jak wskazuje Robert Sternberg (2007), kreatywni ludzie są kreatywni w dużej mierze nie z powodu jakiejś szczególnej wrodzonej cechy, ale raczej z powodu pewnego nastawienia do życia: zwykle reagują na problemy w świeży, nowatorski sposób, zamiast pozwalać sobie na działania w sposób automatyczny i bezrefleksyjny.

Kreatywność człowieka a motywacja

Bez motywacji jednostka nie podejmie twórczego działania lub działanie to nie będzie realizowane z odpowiednim zaangażowaniem. Motywacja stanowi zatem rodzaj „paliwa” zasilającego twórczy proces. Motywacja może mieć charakter wewnętrzny (autonomiczny), gdy jednostka czerpie satysfakcję z nagród zawartych w samej czynności, bądź też zewnętrzny (instrumentalny), gdy postrzegany jest instrumentalny związek pomiędzy zachowaniem jednostki a uzyskaniem zewnętrznej nagrody, w postaci pieniędzy czy pochwały (Ryan i Deci, 2000). Uważa się, że motywacja wewnętrzna sprzyja kreatywności, natomiast motywacja zewnętrzna tylko pod pewnymi szczególnymi warunkami (Hennessey, 2010). Motywacja może przybrać formę cechy osobowości (relatywnie stabilnej w czasie i w różnych sytuacjach), jak i stanu wywołanego bodźcami środowiskowymi (Amabile, 1993). W tym drugim przypadku jest bardzo zmienna i w znacznym stopniu zależna od sytuacji (Hennessey, 2003). Więcej na temat twórczej motywacji przeczytasz tutaj. 

Kreatywność a znajomość heurystyk twórczego myślenia

Twórcze myślenie wspierają tzw. strategie i heurystyki twórczego myślenia. Jednostka może sobie nie zdawać sprawy, że stosuje daną technikę twórczego myślenia, a mimo to osiągać wymierne korzyści. Szereg badań empirycznych wskazuje jednoznacznie, że kreatywny warsztat, tj. umiejętności związane z rozwiązywaniem otwartych problemów, można doskonalić poprzez szkolenia i treningi – z korzyścią dla kreatywności jednostki (np. Scott i in., 2004).

Kreatywność a narcyzm, machiawelizm, psychotyzm, mistycyzm, androgynia psychiczna

Istnieją podstawy, aby przypuszczać, że kreatywność ma również niewielki związek z tzw. ciemną triadą osobowości i dwoma z trzech jej komponentów (narcyzmem i makiawelizmem) (Lebuda i in., 2021), jak również z zaburzeniami schizotypowymi i zaburzeniami afektywnymi dwubiegunowymi oraz z psychotyzmem – związek twórczości z psychotycznością wykazano w wielu badaniach empirycznych (Nęcka 2012). Do artystów dotkniętych tego rodzaju przypadłościami należał m.in. Bruno Schultz, który ponoć cierpiał na depresję, hipochondrię, agorafobię i neurastenię, a zdaniem niektórych, wykazywał także cechy charakterystyczne dla psychopatii (niezlasztuka.net). Kreatywność jest również wzmacniana przez cechy charakterystyczne dla androgynii psychicznej (Norlander i in., 2000), tj. integracji i komplementarności pierwiastka męskiego i kobiecego w osobowości jednostki. Wpływ negatywnych cech osobowości czy zaburzeń na kreatywność wydaje się jednak marginalny – i to w najlepszym wypadku.

Nota finalis – kreatywność człowieka a środowisko

Na koniec należy podkreślić, że 💡 kreatywność wymaga wspierającego środowiska – takiego, które wysoko ceni i nagradza przejawy twórczości i nieszablonowe pomysły (klimat sprzyjający kreatywności omówiony został tutaj). Jednostka może posiadać wszystkie opisane wyżej zasoby wewnętrzne niezbędne do kreatywnego myślenia, jednak bez wsparcia środowiska – ludzi, organizacji, zasobów – kreatywny potencjał może nigdy nie zostać ujawniony, rozbudzony, ukształtowany i skonsumowany. Oczywiście, historia zna wielu twórców, których niezwykła determinacja umożliwiła pokonanie przeszkód życiowych. Przykładowo, Coco Chanel w wieku lat 12 trafiła do domu dziecka, po tym jak umarła jej mama, a ją i jej rodzeństwo zostawił ojciec. Natomiast pierwszy wydawca autobiograficznej powieści Szklany klosz (1963) poetki wyklętej Sylvii Plath wycofał się po przeczytaniu rękopisu, nazywając utwór „rozczarowującym, młodocianym i przemęczonym” (pierwsze recenzje książki też nie należały do nazbyt pochlebnych, co nie przeszkodziło BBC New umieścić w 2019 roku The Bell Jar na liście 100 najbardziej inspirujących angielskojęzycznych powieści wszechczasów). Historia pamięta także o kilku wybitnych artystach, którzy znacznie wyprzedzili swoją epokę, a przez to zmarli w biedzie – nierozpoznani i niezrozumiani. Do takich artystów należeli między innymi: El Greco, Jan Vermeer, Vincent Van Gogh, Franz Kafka czy Howard Lovercraft. Annały historii nie wspominają jednak, o tych, którzy pomimo posiadanego fenomenalnego potencjału, nie zajęli poczesnego miejsca w zbiorowej świadomości – historii kultury, sztuki czy nauki – bowiem warunki życiowe i przeciwności losu im na to nie pozwoliły.

Dynamiczna interakcja osoby, zadania i sytuacji

W niedawno opublikowanym artykule (2022) Cartinel Tromp oraz Robert Sternberg sugerują, że kreatywność człowieka ma charakter dynamiczny i jest wynikiem złożonych interakcji trzech elementów: 🧑‍🎨 osoby twórcy, 🎨 zadania oraz 🏡 sytuacji. Wiarygodna ocena kreatywności człowieka jest możliwa wyłącznie po rozpatrzeniu wzajemnych oddziaływań pomiędzy tymi trzema składowymi. Ponadto badacze wskazują, że ta sama osoba może osiągać różne poziomy kreatywności w zależności od specyfiki zadania i warunków, w jakich pracuje. Przykładowo, 📝 pisarz może odnosić nadzwyczajne efekty, pracując nad nową powieścią, ale niekoniecznie, gdy jego zadaniem jest stworzenie sloganu reklamowego. Co więcej, jego powieść będzie prawdopodobnie lepsza, gdy warunki pozwolą mu w pełni skoncentrować się na pracy, niż w sytuacji, gdy codzienne trudności powodują zmęczenie i frustrację.

Cechy osób kreatywnych. Które czynniki mają pierwszorzędne znacznie?

Istnieje znacznie więcej czynników, które potencjalnie mogą mieć wpływ na kreatywność człowieka. W artykule nie zostało przeanalizowane znaczenie wyobraźni, wrażliwości czy poczucia humoru (o zabawie w miejscu pracy przeczytasz tutaj). Powstaje jednak pytanie, które cechy osób kreatywnych uznać można za najważniejsze, a które za drugorzędne? Na to pytanie prawdopodobnie nie ma prostej i jednoznacznej  odpowiedzi. Przyjmuje się, że wspólny wpływ omówionych w tekście czynników na kreatywność człowieka nie jest zwykłą sumą ich indywidualnych poziomów – innymi słowy, nie można ich do siebie po prostu „dodać”. Wydaje się raczej, że zależności między nimi są dalece bardziej złożone. Robert Sternberg (2012) wskazuje na następujące trzy mechanizmy wzajemnego wpływu. 

Wartości progowe cech

Po pierwsze, dla niektórych czynników mogą istnieć pewne wartości progowe, które muszą zostać osiągnięte, aby można było mówić o jakiejkolwiek kreatywności, niezależnie od poziomów innych czynników.

Przykład: Jeżeli jesteś otwarty na to co nowe – na nowe doświadczenia, ale z różnych względów nie masz motywacji do podjęcia twórczego działania, prawdopodobnie nie zostaniesz autorem nowego i wartościowego wytworu – kreatywność wymaga bowiem mobilizacji, zaangażowania i wysiłku.

Wzajemna kompensacja cech

Po drugie, może wystąpić częściowa wzajemna kompensacja niektórych czynników, w efekcie której wysoki poziom jednego czynnika będzie przeciwdziałał słabości innych czynników.

Przykład: wysoki poziom motywacji wewnętrznej może spowodować, że jednostka zrealizuje kreatywny potencjał, pomimo wyraźnych przeciwności środowiska – historia zna przecież wiele takich przypadków.

Wielostronne interakcje cech

Po trzecie, pomiędzy niektórymi czynnikami mogą zachodzić wielostronne interakcje. 

Przykład: wysoki poziom inteligencji i motywacji może być źródłem bardziej niż proporcjonalnego (multiplikatywnego) zwiększenia kreatywności człowieka.

Mając kreatywność na uwadze warto zabiegać o rozwój osobisty w wielu obszarach jednocześnie. Tylko takie podejście zapewni efektywny i wymierny wzrost twórczych zdolności.

Wskazówki praktyczne / Implications

W artykule omówiliśmy cechy osób kreatywnych – czynniki, które wedle badaczy charakteryzują osoby kreatywne, twórczo utalentowane. Należy jednak pamiętać, że od każdej reguły istnieją wyjątki, a ustalenia badaczy wciąż ewoluują. Dlatego wszelkie opisane w artykule rewelacje należy traktować z pewną dozą rezerwy, skupiając się zawsze na człowieku i jego niepowtarzalnej wartości. Kreatywność potrzebuje właśnie takiego podejścia i tylko w takich warunkach rozkwita. Nie można także próbować zmieniać nikogo na siłę – ani siebie, ani innych osób – nie tędy oczywiście droga.

Jeżeli chodzi o wskazówki praktyczne, najogólniej mówiąc, tym lepiej dla kreatywności:

 im większa wiedza specjalistyczna i doświadczenie w danym obszarze twórczości,
 im większa wiedza z dziedzin uzupełniających, czyli po prostu rozległe horyzonty,
 im większa motywacja wewnętrzna, zaangażowanie i samozaparcie w dążeniu do celu
 im większa otwartość na doświadczenia nowe oraz bodźce i sytuacje niejednoznaczne
 im wyżej znajduje się twórczość w hierarchii potrzeb i wartości człowieka,
 im większa potrzeba autonomii działania i myślenia a mniejsza konformizmu społecznego,
 im lepsza znajomość strategii i heurystyk twórczego rozwiązywania problemów.

Na wiele pytań dotyczących kreatywności człowieka odpowiedzieliśmy także tutaj.

O tym czy kreatywność człowieka zostanie zastąpiona przez 🤖 kreatywność sztucznej inteligencji dowiesz się tutaj.