Twórczość towarzyszy nam od czasów prehistorycznych. Najstarsze obiekty, które można uznać za pierwsze dzieła sztuki, tzw. petroglify, pojawiły się już w okresie paleolitu. Ale przecież zdolność do innowacyjnego działania jest znacznie wcześniejsza, a być może nawet immanentnie związana z gatunkiem ludzkim – przynależna homo sapiens. Jednak czym dokładnie jest kreatywność? Co można uznać za twórcze? W artykule omówimy różnice między pojęciami „kreatywność” i „twórczość”. Przedmiotem analizy będzie także definicja kreatywności ukazana z czterech odmiennych perspektyw. 

Kreatywność jest źródłem postępu 

Kreatywność transformuje otaczający nas świat – nieustannie, każdego dnia. Jak wskazuje brytyjski pisarz i badacz przemysłów kreatywnych, John Howkins, w czasach nam współczesnych – czasach gospodarki kreatywnej – twórcze myślenie jest źródłem ważnych przemian społecznych i ekonomicznych (Howkins, 2007): kreatywność jest najważniejszym surowcem i najcenniejszym ekonomicznie produktem.

Produkty kreatywności – przyjmując postać własności intelektualnej, a przez własność intelektualną prawo rozumie nie tylko patenty, ale wszystko to, co powstało w drodze intelektualnego procesu i zostało ujęte w postaci materialnej – stały się nową walutą ery informacji oraz najważniejszym surowcem i najcenniejszym ekonomicznie towarem 15 sektorów działalności twórczych. Twórczość jest także obecna na wszystkich poziomach biznesu, od zarządzania firmą, aż po rozwój, branding i kształtowanie nowego produktu. Natomiast w odniesieniu do zmian społecznych, kreatywni, pomysłowi ludzie stali się bardziej potężni niż ludzie pracujący przy maszynach, a w wielu przypadkach także ci, którzy te maszyny posiadają.

Twórczość fascynuje – rozpala emocje, wzbudza ferment, skłania do refleksji, ułatwia życie. W formie nowych wynalazków stanowi przedmiot admiracji pasjonatów postępu naukowego, jest także obiektem kultu, a niekiedy także pożądania wielbicieli sztuki, i to zarówno tej wysokiej – elementy kreatywności znajdziemy bowiem w awangardowych, sonorystycznych kompozycjach Henryka Mikołaja Góreckiego czy w pracach malarskich Ewy Juszkiewicz – jak i popularnej – w filmach Marvela, książkach Stevena Kinga czy grach opartych na „Sadze o Wiedźminie” Andrzeja Sapkowskiego. Ostatecznie, niektórzy konsumenci – tzw. konsumenci innowatorzy (innovators) i prekursorzy (early adopters), w rozumieniu Everetta Rogersa (2010) – podchodzą co najmniej entuzjastycznie do wszelkich nowinek technologicznych, z których niektóre, jak np. produkty oparte na technologii rozszerzonej rzeczywistości, stanowią żywotny przykład kreatywnego talentu.  

Kreatywność jest pojęciem wieloznacznym, trudnym do zdefiniowania

Chociaż kreatywne pomysły, szczególnie, gdy wywołują efekt zaskoczenia (czyli tzw. efekt wow!) ekscytują i inspirują, trudno jest jednoznacznie określić dlaczego. Kreatywność to pojęcie złożone i wieloznaczne, co sprawia, że w pewnym zakresie jest również trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Ponieważ twórczość jest obiektem zainteresowań wielu nauk, w tym psychologii, pedagogiki, zarządzania, filozofii, antropologii, nauki o poznaniu, historii sztuki (itd.), niezwykle trudne jest znalezienie interdyscyplinarnego konsensusu – każda z tych dyscyplin, niejako z konieczności, nieco inaczej definiuje to zjawisko, patrząc na nie z nieco odmiennej, bo swojej własnej perspektywy. W tym artykule spróbujemy omówić fenomen kreatywności nieco dokładniej, jak również podać najlepszą (chociaż wciąż do pewnego stopnia niedoskonałą) definicję zjawiska.

Jaka jest etymologia słowa „kreatywność”?

Termin kreatywność wywodzi się z łacińskiego słowa creatio lub creatus (powodować wzrost). Słowo to posiada najprawdopodobniej korzenie indoeuropejskie (ker lub kere – rosnąć) (Weiner, 2000). Wyraz „kreatywność” trafił do języka polskiego poprzez słowo kreacja, które funkcjonowało w polszczyźnie od dawna (odnotowuje je m.in pochodzący z początku XIX wieku Słownik języka polskiego opracowany przez Samuela Bogusława Lindego), jako zapożyczenie z łaciny w ściśle określonym znaczeniu: mianowanie kogo czym, a wywodzony od niego przymiotnik kreacyjny jako: zdolny do tworzenia, twórczy. Natomiast słowa kreatywny i kreatywność występują dopiero w słownikach z drugiej połowy XX wieku (np. w powstającym w latach 1978–1981 Słowniku języka polskiego pod red. Mieczysława Szymczaka), a jako źródło etymologiczne podaje się w nich zazwyczaj język angielski. W języku polskim istnieje także wyraz bliskoznaczny – „twórczość”. O ile kreatywność jest słowem stosunkowo młodym, wyraz twórczy jest obecny w polszczyźnie od bardzo dawna. Wywodzi się bowiem od prasłowiańskiego czasownika tvoriti oznaczającego „powodować powstanie czegoś; robić, czynić; formować, kształtować” (Udzik, 2006).

Czy kreatywność i twórczość to to samo?

Niektórzy polscy badacze tematu uznają, że kreatywność jest pojęciem określającym cechę przynależną wyłącznie jednostce, natomiast twórczość odnosić się może zarówno do wytworu, cechy osoby oraz miejsca, w którym akt twórczy się odbywa, jak i procesu prowadzącego do określonych rozwiązań. Spróbujmy wytłumaczyć to na przykładzie. Będziemy zatem mogli mówić o kreatywnym lub twórczym naukowcu, mając na myśli jego zdolność do tworzenia nowych odkryć i wynalazków, ale już tylko o  twórczym wynalazku (wynalazku w jakiś sposób oryginalnym, np. o lekach przeciwnowotworowych opartych na wektorach wirusowych), o twórczym miejscu (np. ośrodku badawczym, w którym nasz naukowiec dokonał odkrycia leku) oraz o twórczym procesie (procesie poznawczym, ale także organizacyjnym), który do powstania tego wynalazku skutecznie doprowadził.

Osobiście uważam, że powyższe rozróżnienie jest do pewnego stopnia słuszne, ale niekiedy trudne w praktycznym zastosowaniu – np. językowym, szczególnie, gdy twórczość stanowi temat rozważań, jak w przypadku tego artykułu (wygodniej jest jednak traktować oba pojęcia jako synonimy).

Definicja kreatywności z różnych perspektyw

W osobnym artykule przedstawiono cztery aspekty interpretacji twórczości – tzw. model 4P. Model ten zakłada, że na kreatywność spojrzeć można przynajmniej z kilku wzajemnie uzupełniających się perspektyw: osoby twórcy, produktu twórczości, procesu twórczości oraz czynników warunkujących proces tworzenia.

Zgodnie z perspektywą pierwszą, niektórzy badacze zjawiska próbują zrozumieć, jakie cechy indywidualne są właściwe jednostkom twórczym (posiadającym pewien dorobek twórczy) oraz jakie cechy świadczą o twórczym potencjale, gdy rzeczywistych osiągnięć brakuje. Badaniu poddawane są między innymi: cechy temperamentu, cechy osobowości, cechy afektywne, cechy intelektu, cechy behawioralne itd. Definicja kreatywności oparta o osobę twórcy jest trudna do sformułowania, bowiem wyniki badań empirycznych nie są jednoznaczne – niekiedy to pewne szczególne kombinacje cech (konstelacje cech, jak nazywa to zjawisko Mark Runco) sprawiają, że niektóre osoby wykazują się ponadprzeciętną kreatywnością.

Więcej na temat cech osób kreatywnych przeczytasz tutaj. 

Perspektywa druga jest skoncentrowana na własnościach, które wyróżniają produkty twórczego myślenia od wytworów myślenia innego rodzaju, np. konwergencyjnego, logicznego – a zatem z definicji o odtwórczym charakterze. Definicja kreatywności oparta na produkcie twórczości uznawana jest za najbardziej użyteczną, bowiem stosunkowo łatwo określić, w możliwie obiektywny sposób, czy dany product jest twórczy, czy też nie – np. korzystając z tzw. techniki oceny konsensualnej (Amabile, 1996).  

Perspektywa trzecia analizuje twórczy proces oraz jego składowe, przy czym proces twórczości należy rozumieć, jako proces psychiczny prowadzący do wytworzenia twórczych idei (Nęcka, 2012). Przedmiotem zainteresowania jest w tym przypadku struktura procesu twórczości, czyli ogólne zasady jego budowy i przebiegu, ale również interakcje tegoż procesu z innymi procesami poznawczymi, m.in.: uwagą, percepcją, pamięcią, motywacją, uczeniem się oraz ze stanami emocjonalnymi. W dyscyplinie zarządzania perspektywa procesu twórczości bada także procesy organizacyjne (w rozumieniu czynnościowym), których celem jest zaprojektowanie odpowiedniej struktury twórczych działań i sterowanie ich przebiegiem. Definicje kreatywności oparte o aspekt procesualny nie są czymś niezwykłym, jednak ich wartość poznawcza jest niekiedy dość ograniczona. Poniżej przykład definicji twórczości organizacyjnej autorstwa Katarzyny Bratnickiej (2015b, s. 24):

Przykład: Twórczość organizacyjna jest procesem generowania idei nowych i potencjalnie użytecznych dla integrowania, budowania i rekonfigurowania strategicznego potencjału organizacji (zasobów i zdolności podstawowych) w celu wytworzenia i zawłaszczenia wartości.

Więcej na temat procesu kreatywności przeczytasz tutaj. 

Ostatecznie, perspektywa czwarta analizuje czynniki sprzyjające (tzw. stymulatory) i hamujące (tzw. inhibitory) procesom twórczości – czyli interakcje bądź relacje jakie zachodzą między człowiekiem a środowiskiem, którego go otacza (materialnym, społecznym, kulturowym). Trudno sformułować spójną definicję twórczości w oparciu o tą perspektywę – jej charakter jest bowiem raczej uzupełniający.

Definicja kreatywności z perspektywy produktu twórczości

Twórczość definiowana jest zatem przez pryzmat większości z omówionych perspektywy. Od miejsca postawionego przez badacza akcentu zależy metoda badawcza oraz sposób interpretacji zjawiska (Batey, 2012). Najczęściej jednak formułuje się definicje w oparciu o perspektywę drugą – produktu twórczości. Jak wskazują badacze, kategoria badań oparta na aspekcie atrybutywnym (produktu twórczości) uznawana jest za wysoce obiektywną i podlegająca metodom naukowym (Runco, 2004). Trzeba jednak pamiętać, że o ile twórcze wytwory, np. wynalazki, publikacje, kompozycje muzyczne, z założenia mają charakter raczej „namacalny” i jako takie podlegają metodom naukowym, o tyle ich analiza niewiele mówi o twórczym procesie, który doprowadził do ich powstania, a także o osobowości czy innych cechach ich twórcy. Z tej perspektywy nie można także badać twórczych wytworów osób, które jeszcze nie zrealizowały swojego potencjału, np. dzieci (Kozbelt i in., 2010). Z powyższych względów większość badaczy formułuje definicje w oparciu o produkt twórczości, a jednocześnie próbuje zrozumieć proces, który przyczynił się do jego powstania (Milliken i in., 2003).

Standardowa Definicja Kreatywności

Na szczęście badacze statecznie doszli do pewnego konsensusu. Produkt twórczości definiuje się najczęściej jako taki, który cechuje się koniunkcją dwóch cech: nowości (lub oryginalności) oraz użyteczności (lub wartości, adekwatności, dopasowania, odpowiedniości, efektywności itd.). Tak pojmowana definicja kreatywności określana jest mianem Standardowej Definicji Twórczości (Runco i Jaeger, 2012), a jej sformułowanie przypisuje się Morrisowi Steinowi (1953).

Oba kryteria są niezbędne. Jeżeli coś nie jest nowe, wyjątkowe, unikalne, jest powszechne, przyziemne bądź konwencjonalne. Jeżeli coś jest nowe a nie jest użyteczne, może równie dobrze być bezużytecznym rezultatem przypadkowego, stochastycznego procesu (Runco i Jaeger, 2012). Przecież rysunek dwulatka, jak również i malarski obrazek szaleńca mogą ostatecznie – w pewnym kontekście – zostać uznane za oryginalne (prawdopodobnie będą do pewnego stopnia nowatorskie, czyli rzadkie, tj. statystycznie nieczęste), lecz nie świadczy to o ich twórczym charakterze – są on raczej dziełem przypadku (albo proces, który do nich doprowadził jest dla nas tajemnicą).

Przykład: strategia organizacji może być użyteczna dla menedżerów, adekwatna do pewnego kontekstu rynkowego, pozycji przedsiębiorstwa, posiadanych zasobów itd. Strategia użyteczna nie musi być jednak nowa lub oryginalna, może stanowić eklektyczną kontynuację działań przeszłych, historycznych, co może zostać uznana za pożądane i sytuacyjnie właściwe. Strategia organizacji może być jednak także nowatorska, do pewnego stopnia oryginalna, uwzględniać pierwiastek twórczy, dzięki któremu organizacja uzyska lub utrwali przewagę konkurencyjną. Jednocześnie, trudno sobie wyobrazić strategię bezużyteczną, np. nieadekwatną do możliwości przedsiębiorstwa, lub zupełnie bezwartościową z punktu widzenia jej założeń i celów. Nowatorska strategia wejścia na rynek wysokich technologii lotniczych i kosmicznych byłaby prawdopodobnie całkowitym absurdem dla organizacji operującej w branży produktów AGD. 

Obecnie Standardowa definicja kreatywności posiada pozycję dominującą (Mumford, 2003) i jest stosowana przez czołowych badaczy przedmiotu zarówno w psychologii, jak i w naukach o zarządzaniu.

Na temat alternatywnych definicji kreatywności przeczytasz tutaj. 

Nowa fala: dynamiczna defnicja kreatywności

Standardowa Definicja Kreatywności ma charakter statyczny – w danym momencie (punkcie na osi czasu) albo coś jest kreatywne (tj. nowe i użyteczne), albo kreatywne nie jest. Tymczasem kreatywność można rozpatrywać także w ujęciu dynamicznym (Corazza, 2016; Corazza i Lubart, 2020), jako rozciągnięty w czasie proces. To co w danym momencie wydaje się niedostatecznie kreatywne, może zostać uznane za twórcze w innym momencie – w ujęciu dynamicznym pod uwagę brany jest także kontekst, np. społeczny czy kulturowy, który stanowi punkt odniesienia dla oceny nowych idei. Każdy produkt twórczości (pomysł, rozwiązanie) ma zatem pewien potencjał oryginalności i efektywności, który może zostać zrealizowany (dostrzeżony) teraz lub w przyszłości. Ponadto, nawet jeżeli dany rezultat twórczego działania rzeczywiście nie jest satysfakcjonujący, to nie możemy jednoznacznie powiedzieć, że proces, który do niego doprowadził, nie był kreatywny; fakt, że zespół siatkarzy nie wygrał meczu, nie oznacza, że nie uczestniczył w grze! Co więcej, niekreatywny pomysł może stanowić twórcze tworzywo, budulec dla pomysłów, które powstaną w jego następstwie i za jego sprawstwem (por. nadbudowywanie, współtworzenie oraz pomysły kolektywne). Czy zatem nie powinien zostać uznany za twórczy skoro doprowadził do powstania rezultatu autentycznie wybitnego?

W tym nowym dynamicznym ujęciu kreatywność rozumie się właśnie jako coś potencjalnego, co w danej sytuacji może zostać dostrzeżone lub nie, a także sytuacje, w których proces nie zakończył się w sposób rozstrzygający (tzw. creative inconclusiveness), co oznacza, że jego rezultaty nie mogą zostać ocenione w danym momencie jako dostatecznie oryginalne i efektywne.

Kreatywność: FAQ, czyli rzetelne odpowiedzi na często zadawane pytania! 

Kreatywność jest zjawiskiem niezwykle złożonym – trudnym do zdefiniowania i wyjaśnienia. Jest to także fenomen fascynujący – to właśnie niebywałej i niepowtarzalnej zdolności człowieka do twórczego myślenia zawdzięczmy postęp cywilizacyjny: wynalazki, dzieła sztuki, postęp… Chcąc przybliżyć intrygujący świat teorii kreatywności także mniej zaawansowanym czytelnikom, zebraliśmy odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania ( FAQ). Mam nadzieję, że znajdziesz tutaj odpowiedzi także i na swoje.