Kreatywność jest nieodłącznie związana z umysłowymi procesami myślenia rozbieżnego i zbieżnego. Trudno analizować jakimkolwiek twórcze działanie bez zrozumienia, co kryje się pod tymi pojęciami. Praktycznie każde popularne podejście do rozwiązywania twórczych problemów, w tym np. Design Thinking czy Design Sprint, wykorzystuje procesy, których podstawą jest właśnie myślenie dywergencyjne i konwergencyjne.

Myślenie dywergencyjne – co to znaczy?

Podział na myślenie dywergencyjne i konwergencyjne został zaproponowany przez J.P. Guilforda (1968), znanego amerykańskiego psychologa, badacza inteligencji oraz prekursora badań nad kreatywnością (1950). Spróbujmy określić znaczenie tych pojęć.

💡 Myślenie dywergencyjne (myślenie rozbieżne, ang. divergent thinking) pojawia się wtedy, gdy wytwarzamy wiele pomysłów w odpowiedzi na problem natury otwartej – jest to zdolność do wymyślenia wielu alternatywnych rozwiązań w odpowiedni na problem natury otwartej (Kaufman i Glăveanu, 2019). W przypadku 💡 problemów otwartych (o rodzajach twórczych problemów przeczyatsz tutaj) istnieje więcej niż jedna poprawna odpowiedź. Przykładem problemu otwartego jest tzw. test niezwykłych zastosowań, który wymaga wymyślenia możliwie wielu niezwykłych zastosowań zwyczajnego przedmiotu. Myśląc w sposób dywergencyjny poruszmy się w wielu kierunkach jednocześnie – problemy otwarte skłaniają bowiem do rozbieżnych procesów myślenia, czyli dywergencji, a nie do usilnego koncentrowania się na jednym poprawnym rozwiązaniu, czyli konwergencji (Nęcka, 2012). W wyniku myślenia rozbieżnego dokonujemy zatem nieoczekiwanych skojarzeń, tworzymy nieoczekiwane kombinacje pomysłów i cząsteczek wiedzy, przekształcamy pomysły w całkiem nowe i zaskakujące formy (Cropley, 2006). Z praktycznego punktu widzenia, działanie o charakterze dywergencyjnym (np. udział w burzy mózgów na pierwszym, generatywnym jej etapie) jest ukierunkowane na tworzenie różnorodności – nowych pomysłów i inspirujących ich fragmentów, powiększanie puli dostępnych alternatyw, rozszerzanie przestrzeni poszukiwań o całkiem nowe obszary.

Kiedy korzystamy z myślenia rozbieżnego?

💡 Myślenie dywergencyjne jest wykorzystywane w działaniach stricte twórczych – w czasie pisania książki, malowania obrazu czy komponowania muzyki artyści poszukują przecież przeróżnych rozwiązań i rozważają różne warianty. Aranżacja utworu muzycznego może zostać opracowana na wiele odmiennych sposobów, np. na kwartet smyczkowy lub na orkiestrę symfoniczną. Fabuła książki może posiadać wiele alternatywnych początków i zakończeń – nie wspominając tutaj nawet o literackim eksperymencie Julio Cortázara, tj. powieści Gra w klasy. Natomiast w realiach biznesowych angażujemy myślenie dywergencyjne do rozwiązywania takich problemów otwartych, jak np. rozwój nowego produktu, opracowanie strategii biznesowej, a nawet tworzenie prezentacji produktowej dla klienta.

Myślenie konwergencyjne – czym się charakteryzuje?

💡 Myślenie konwergencyjne (myślenie zbieżne, ang. convergent thinking) jest zorientowane na uzyskanie jednej najlepszej (lub poprawnej) odpowiedzi na jasno określone pytanie – dokonujemy tutaj wyboru tej odpowiedzi bądź tego pomysłu, który jest najlepszy z punktu widzenia sytuacji problemowej i przyjętych kryteriów. Mamy zatem do czynienia z 💡 problemem o naturze zamkniętej, dobrze ustrukturyzowanym, w przypadku których istnieje tylko jedna poprawna odpowiedź. Przykładem problemu zamkniętego jest zadanie matematyczne w szkole podstawowej polegające na wykonaniu relatywnie nieskomplikowanego obliczenia.

Myśląc w sposób konwergencyjny, odwrotnie niż w przypadku myślenia rozbieżnego, poruszamy się w jednym kierunku – w kierunku jednej poprawnej odpowiedzi. Problemy o charakterze zamkniętym zakładają bowiem, że istnieje tylko jedna najlepsza lub poprawna odpowiedź, którą po prostu trzeba przywołać z pamięci lub też wypracować z dostępnych informacji (Cropley, 2006). W myśleniu zbieżnym nacisk jest położony na szybkości, dokładności, logice – rozumowanie ma tutaj charakter linearny, racjonalny, systematyczny. Z praktycznego punktu widzenia, działanie o charakterze konwergencyjnym (np. udział w ocenie i selekcji pomysłów na drugim etapie burzy mózgów) jest ukierunkowane na redukowanie różnorodności – redukowanie pomysłów, zmniejszanie puli dostępnych alternatyw, zawężanie przestrzeni poszukiwań.

Kiedy korzystamy z myślenia zbieżnego?

Myślenie konwergencyjne jest wykorzystywane w czasie analizy, oceny i selekcji rozwiązań. Jest zatem bliskie myśleniu logicznemu, analitycznemu, racjonalnemu. Warunki wyjściowe oraz cel działania są jasno zdefiniowane. Zadanie egzaminacyjne oceniane według klucza, nawet gdy klucz ten zakłada kilka poprawnych odpowiedzi, to typowy problem wymagający myślenia zbieżnego. Natomiast w kontekście organizacyjnym myślnie konwergencyjne jest niezbędne w przypadku działań związanych z analizą danych, wyciąganiem na ich podstawie wniosków oraz dedukcyjnym formułowaniem określonego rozwiązania. Jeżeli analizujesz ofertę firmy konkurencyjnej, a na tej podstawie identyfikujesz słabe i mocne strony oferty swojej firmy, korzystasz właśnie z myślenia konwergencyjnego!

Pomiar myślenia dywergencyjnego

Do pomiaru myślenia dywergencyjnego stosuje się najczęściej cztery kryteria (Plucker i Makel, 2010), do których należą:

→ płynność myślenia – to umiejętność generowania wielu pomysłów, słów, skojarzeń (w tym przypadku pomiar dotyczy liczby rozwiązań);

→ giętkość myślenia – to zdolność do zmiany kierunku myślenia (pomiar dotyczy liczby kategorii poznawczych, do których pomysły można zaliczyć);

→ oryginalność myślenia – to zdolność do wytwarzania pomysłów nietypowych, niezwykłych, niepowtarzalnych (za oryginalne uważa się to, co jest statystycznie rzadkie);

→ elaboracja – to zdolność do wytwarzania rozwiązań doprecyzowanych (pomiar dotyczy staranności wykonania zadania, np. liczby szczegółów czy słów).

Myślnie dywergencyjne i konwergencyjne w przebiegu twórczego procesu

Pierwotnie uważano, że procesy wytwarzania dywergencyjnego są odpowiedzialne za myślenie twórcze, a wytwarzania konwergencyjnego za myślenie konwencjonalne, odtwórcze. Obecnie uznaje się, że ocena krytyczna stanowi nieodłączny element twórczego procesu – zarówno myślenie zbieżne, jak i rozbieżne uczestnicy w powstawaniu kreatywnych pomysłów (Cropley, 2006).

Dlaczego myślenie dywergencyjne i konwergencyjne są integralnymi elementami twórczego myślenia?

Wynika to z faktu, że proces kreatywności ma najczęściej charakter sekwencyjny – w pierwszym kroku generujemy pewną pulę rozwiązań, które w kroku drugim poddawane są ewaluacji i selekcji. Następnie podejmowana jest decyzja o powrocie do kroku pierwszego lub zakończeniu działania. Trudno zatem mówić o kreatywności bez współistnienia i współdziałania obu tych procesów – przeplatanie myślenia obu rodzajów zapewnia twórczą synergię i prowadzi do osiągania znacznie lepszych rezultatów. Prezentuje to poniższy rysunek.

Na zakończenie warto podkreślić, że 💡 myślenie rozbieżne nie jest w żadnym razie tożsame z kreatywnością (Runco, 2010)! Czym innym jest bowiem wymyślenie kilkunastu nieoczywistych zastosowań przedmiotu, np. cegły czy spinacza do papieru, a czym innym napisanie sztuki teatralnej bądź opracowanie strategii wejścia na nowe rynki! Należy również pamiętać, że istnieje zasadnicza różnica jakościowa między procesami wytwarzania dywergencyjnego a procesami wytwarzania konwergencyjnego: myślenie zbieżne zwykle generuje ortodoksję, podczas gdy myślenie rozbieżne zawsze generuje zmienność (Cropley, 1999). Ważne jest zatem, aby dokładnie zdefiniować naturę wyzwania, przed którym stoimy, oraz wspierać ten rodzaj myślenia, który jest adekwatny do sytuacji problemowej.

Wskazówki praktyczne / Implications

Rozpoznaj naturę wyzwania, przed którym stoisz, aby zastosować odpowiednie narzędzia i metody wspierania myślenia dywergencyjnego lub konwergencyjnego.

⚠ Uwaga! Pamiętaj, że kreatywność u człowieka to znacznie więcej niż myślenie dywergencyjne! Fakt ten ma szczególnie doniosłe znacznie w świecie nowych, fenomenalnych technologii opartych na sztucznej inteligencji (o różnicach między kreatywnością człowieka a kreatywnością sztucznej inteligencji oraz o tym, czy twórcze roboty zastąpią wkrótce twórczych ludzi przeczytasz tutaj). 

Referencje / References:

Cropley, A. (1999), Creativity and cognition: Producing effective novelty, „Roeper Review”, t. 21, 253-260.

Cropley, A. (2006), In praise of convergent thinking, „Creativity research journal”, 18(3), 391-404.

Glăveanu, V., Kaufman, J. (2019), Creativity. A historical perspective, [w:] J. Kaufman, R. Sternberg (red.), The Cambridge handbook of creativity, 2nd edition, Cambridge University Press, New York, s. 9-27.

Guilford, J. (1950), Creativity, „American Psychologist”, t. 5, s. 444-454.

Guilford, J. (1968), Creativity, intelligence, and their educational implications, Knapp, San Diego, CA.

Nęcka, E. (2012), Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.

Plucker, J., Makel, M. (2010), Assessment of creativity, [w:] J. Kaufman, R. Sternberg (red.), The Cambridge handbook of creativity, Cambridge University Press, New York, s. 48–73

Runco, M. (2010), Divergent thinking, creativity, and ideation, [w:] J. Kaufman, R. Sternberg (red.), The Cambridge handbook of creativity, Cambridge University Press, New York, s. 413-446.