Na kreatywność można spojrzeć z kilku wzajemnie się uzupełniających perspektyw. Kreatywność to pewna szczególna umiejętność – zdolność do wymyślania nowych i użytecznych pomysłów – ale to również rezultat podejmowanych działań twórczych – produkt twórczego talentu. To jednocześnie proces mentalny, który prowadzi do wglądu, czyli nagłej zmiany sytuacji problemowej, a następnie do iluminacji – olśnienia, czyli zrozumienia istoty problemu i dostrzeżenia rozwiązania. Ale zarazem i immanentna cecha środowiska, które może pobudzać twórcze myślenie i stymulować kreatogenne działanie, bądź też odwrotnie – osłabiać procesy twórcze i zniechęcać do podejmowania wszelkich działań eksploracyjnych. W niniejszym artykule przedstawiono model ujmujący te odmienne, ale komplementarne perspektywy w spójną całość – tzw. 💡 model 4P kreatywności, stanowiący tradycyjne narzędzie teoretycznej analizy zjawiska twórczości.

Modele kreatywności

W artykule z 1961 roku, zatytułowanym „An Analysis of Creativity”, James Melvin Rhodes, amerykański naukowiec, badacz edukacji i kreatywności, zaproponował, aby atrybut twórczości przypisać wszystkim ludzkim wytworom, czyli dziełom, procesom wytwarzania tych dzieł oraz osobom, czyli autorom dzieł, jak również otoczeniu sprzyjającemu lub szkodliwemu dla twórczości. Zdaniem autora, twórczy może być bowiem materialny lub niematerialny wytwór aktywności ludzkiej, ale także proces prowadzący do powstania wytworu oraz osoba lub grupa osób (Nęcka, 2012, s. 13). W ten sposób powstał model 4P kreatywności, nazywany również – w literaturze polskojęzycznej – 💡 czteroaspektowym paradygmatem interpretacji twórczości (Szmidt, 2007). Aliteracyjna rama konceptualna Rhodesa – model 4P kreatywności – porządkuje badania nad twórczością oraz wyniki tych badań wokół następujących czterech aspektów: 

→ osoba twórcy (Person),
→ produkt twórczości (Product),
→ twórczy proces (Process),
→ czynniki warunkujące proces tworzenia (Press).

Każda z tych czterech perspektyw została opisana poniżej na przykładzie twórczości Leonardo da Vinci oraz jednego z jego wynalazków – zamka kołowego.

Model 4P kreatywności. Perspektywa 1: Osoba twórcy

Perspektywa 1: Osoba twórcy (Person) – aspekt personologiczny: odnosi się do osoby twórcy (a także do zespołu ludzi) – cech osobowości, zdolności, motywacji twórczych ludzi.

Pojęcia „kreatywny” używa się w odniesieniu do człowieka. W tym kontekście, np. o Leonardo da Vinci można powiedzieć, że był wybitnie kreatywny – zaprojektował pierwszy wózek samobieżny, pierwszy zamek kołowy, czołg, a jako artysta zasłynął z ikonicznych już dzisiaj dzieł malarskich – Mona Lisy i Ostatniej wieczerzy. Niektóre utwory malarskie Leonardo da Vinci wciąż uznawane są za arcymistrzowskie, fenomenalne, w przeciwieństwie do dzieł twórców, których artystyczna spuścizna – niegdyś wysoce ceniona – nie przetrwała próby czasu i nie wzbudza w naszych sercach aż tak wielkiego zachwytu (o poziomach twórczości przeczytasz tutaj). 

🏭 Kontekst organizacyjny: w kontekście organizacyjnym możemy zatem mówić o twórczych pracownikach – zdolnych wymyślać nieszablonowe a zarazem użyteczne pomysły, np. na nowe produkty, koncepcje reklamowe, strategie czy usprawnienia procesowe. Kreatywni pracownicy wykazują szczególne predyspozycje, posiadają rozległą wiedzę i odpowiednią motywację do podejmowania twórczych inicjatyw. Warto również nadmienić, że w szerszym kontekście, ponadorganizacyjnym, tzw. gospodarki kreatywnej (Howkins, 2007), możemy także mówić o tzw. „klasie kreatywnej”, czyli ludziach, którzy zwiększają wartość ekonomiczną poprzez swoją kreatywność (Florida, 2010, s. 83). Superkreatywny rdzeń klasy kreatywnej tworzą naukowcy, inżynierowie, artyści, projektanci, architekci, poeci, powieściopisarze i przedstawiciele środowisk opiniotwórczych społeczeństwa – natomiast druga kategoria to twórczy profesjonaliści pracujący w dziedzinach wymagających zaawansowanej wiedzy, jak na przykład: sektorach high-tech, usługach finansowych, zawodach prawniczych, ochronie zdrowia czy w zarządzaniu biznesem.

Model 4P kreatywności. Perspektywa 2: Produkt twórczości

Perspektywa 2: Produkt twórczości (Product) – aspekt atrybutywny: odnosi się do rezultatów procesu twórczości – perspektywa ta dokonuje analizy cech, które są obligatoryjne, aby można było dany pomysł (koncepcję czy rozwiązanie) zaklasyfikować jako kreatywne.

Wspomniany wcześniej zamek kołowy, którego wynalezienie przypisuje się Leonardo da Vinci, to zamek ręcznej broni palnej odprzodowej. Jego działanie polegało na krzesaniu iskier poprzez szybkie tarcie metalu o twardy kamień (najczęściej piryt) (Strzyż, 2008, s. 132) – zapalenie prochu następowało poprzez pocieranie obracającego się koła o piryt w szczękach kurka (kurek to element mechanizmu uderzeniowego). W momencie powstania wynalazku, czyli pod koniec XV wieku, stanowił on – używając dzisiejszej terminologii – tzw. innowację radykalną. A zatem o koncepcji zamku kołowego współcześni Leonarda powiedzieliby, że jest wysoce kreatywna – nowatorska, a zarazem niezwykle użyteczna: zamek kołowy górował nad swoim lontowym odpowiednikiem większą niezawodnością w trudnych warunkach pogodowych, był również stale gotowy do użycia (Strzyż, 2008, s. 132).

🏭 Kontekst organizacyjny: w kontekście organizacyjnym, możemy per analogiam mówić o kreatywnych koncepcjach na nowe produkty, usługi, kampanie reklamowe, o twórczych strategiach, czy nowatorskich pomysłach na usprawnienia procesowe. Aby dane rozwiązanie zostało uznane za kreatywne musi jednak spełnić pewne restrykcyjne kryteria – być nowatorskie, oryginalne, ale zarazem adekwatne do sytuacji, np. rynkowej czy organizacyjnej. Perspektywa produktu twórczości bada właśnie, jakie warunki muszą zostać spełnione, aby dany pomysł można było uznać za kreatywny, a kiedy tylko za pozornie kreatywny lub po prostu zwyczajny.

Model 4P kreatywności. Perspektywa 3: Twórczy proces

Perspektywa 3: Twórczy proces (Process) – aspekt procesualny: odnosi się do mechanizmów psychicznych, które występują, gdy dana osoba (lub grupa osób) jest zaangażowana w twórcze myślenie bądź działanie oraz kroków podejmowanych w procesie twórczego myślenia i działania. Więcej na temat procesu twórczego przeczytasz tutaj. 

W przebiegu tworzenia koncepcji zamku kołowego Leonardo da Vinci pragnął rozwiązać pewien problem. Tym problemem mogła być np. niska odporność tzw. zamka lontowego, dominującego wówczas standardu, na niekorzystne warunki atmosferyczne, takie jak wiatr czy deszcz (Strzyż, 2008). Aby rozwikłać ów problem odkrywca podjął pewne kroki działania, o których niestety za wiele dzisiaj nie wiadomo, oprócz tego, że miały one miejsce około 1493 roku. Przypuszczalnie jednak dokonał analizy istniejących rozwiązań, np. zamku lontowego, a ponadto, aby poszerzyć swoją wiedzę na temat rozpatrywanego zagadnienia, zasięgnął konsultacji doświadczanych użytkowników – wojskowych, którzy korzystali z broni palnej w praktyce codziennej, w różnych warunkach pogodowych – oraz rusznikarzy, czyli osób zawodowo zajmujących się wyrobem i naprawą ręcznej broni palnej. Ostatecznie, jak możemy domniemywać, wykonując liczne szkice, rysunki techniczne i prototypy, eksperymentował z pomysłami oraz testował możliwe alternatywy – aż do uzyskania satysfakcjonującego, pożądanego rezultatu – koncepcji zamka kołowego. Wszystkie te działania naprowadziły umysł artysty na właściwy cel i umożliwiły iluminację – olśnienie.

🏭 Kontekst organizacyjny: w kontekście organizacyjnym, proces twórczości opisuje najczęściej kroki postępowania, które należy przebyć, aby zbliżyć się do rozwiązania problemu otwartego. Pracownicy mogą zorganizować burzę mózgów, mogą również zadecydować, aby wykorzystać predefiniowane techniki lub rozwiązania, np. Design Sprint. Perspektywa twórczego procesu opisuje właśnie aspekt procesualny kreatywności – w rozumieniu psychologicznym i organizacyjnym – i (w ujęciu praktycznym) dostarcza odpowiednich wskazówek postępowania.

Model 4P kreatywności. Perspektywa 4: Czynniki warunkujące proces tworzenia

Perspektywa 4: Czynniki warunkujące proces tworzenia (Press) – aspekt stymulatorów i inhibitorów procesu tworzenia: odnosi się do interakcji oraz relacji jakie zachodzą między człowiekiem a środowiskiem.

Czasy, w których przyszło Leonardo da Vinci żyć i tworzyć, nie należały do najbardziej sprzyjających odważnym poszukiwaniom naukowym i wiele osób ówczesnych artyście uważało go za heretyka (był ponoć przesłuchiwany koło roku 1942 przez Wielkiego Inkwizytora, Thomása de Torquemada). Ponadto, niektóre wielkie przedsięwzięcia Leonarda nie wypaliły i wypalić nie miały prawa – wyprzedzały bowiem znacznie swoją epokę i z technicznego punktu widzenia były niewykonalne, jak np. skonstruowanie machiny latającej. Panujące na przełomie XIV i XV wieku – we Florencji, Mediolanie i Rzymie, gdzie artysta przebywał najczęściej – ogólne warunki nie wspierały zatem w pełni, w sposób optymalny – a przynajmniej nie z dzisiejszego punktu widzenia – twórczego geniuszu wynalazcy.

🏭 Kontekst organizacyjny: w kontekście organizacyjnym, możemy zatem mówić o czynnikach, które aktywnie wspierają twórcze działanie (tj. o stymulatorach twórczego procesu) oraz o czynnikach, które hamują twórczą aktywność (tj. o inhibitorach twórczego procesu). Praca w atmosferze wzajemnego zaufania, wsparcia, poczucie bezpieczeństwa sprzyja dzieleniu się wiedzą i pomysłami ze współpracownikami, natomiast atmosfera podejrzliwości, negatywnej konkurencji przynosi skutek zgoła odwrotny. Perspektywa czynników warunkujących proces tworzenia poddaje właśnie analizie szersze środowisko pracy – społeczne, kulturowe i materialne – i klasyfikuje wybrane czynniki do grupy stymulatorów i inhibitorów kreatywności.

Ewolucja koncepcji 4P

Model czterech P kreatywności jest tradycyjnym, najstarszym, acz nie jedynym narzędziem teoretycznej analizy zjawiska kreatywności – koncepcja ta wciąż dynamicznie ewoluuje. Przykładowo, Dean Simonton (1990) zaproponował uzupełnienie koncepcji czterech P o aspekt twórczego wpływu (Persuasion) – na określenie oddziaływania ludzi kreatywnych na sposób myślenia innych osób. Natomiast Mark Runco (2003) wyszedł z propozycją, aby dodać aspekt twórczego potencjału (Potential) – zaznaczyć w ramach modelu istnienie potencjału twórczego, który jeszcze nie został zrealizowany (np. z braku niezbędnych umiejętności kreatywnej ekspresji). Koncepcji tego rodzaju jest oczywiście więcej, z których najnowsze to: 💡 model 5A Glăveanu (2012), który wyróżnia następujące pięć perspektyw: aktora (actor), działanie (action), artefakt (artifact), widownię (audience) i afordancje (affordances); 💡 model 7C Lubarta i Thornhill-Millera (2019), który obejmuje 7 elementów: twórców (creators), tworzenie (creating), twórczą współpracę (collaboration), konteksty (contexts), wytwory kreatywności (creation), adopcję kreatywności (consumption), program nauczania twórczości (curricula); oraz 💡 model 8P Sternberga i Karami (2019), który uzupełnia zaprezentowany w artykule model 4P o dodtkowe 4 perspektywy: cel (purpose), problem (problem), napęd – efekt oddziaływania twórczych wytworów na sposób myślenia ludzi (propulsion) i widownię (public). Modele te mają jednak charakter bardziej teoretyczny i poza rozważaniami teoretycznie zaawansowanymi oraz przypadkami wyjątkowymi, nie są aż tak przydatne w analizie zjawisk organizacyjnych.

Wskazówki praktyczne / Implications

Model 4P kreatywności umożliwia uporządkowany i holistyczny ogląd zjawisk kreatywności w organizacji. Koncepcja wskakuje m.in., że 💡 nie wystarczy zatrudniać kreatywnych pracowników – należy także zadbać o odpowiednie środowisko pracy i w sposób efektywny organizować proces twórczości. Pokazuje również, że produkty kreatywnej pracy powinny zostać poddane skrupulatnej ocenie, zanim można je będzie uznać za nowatorskie i adekwatne do danej sytuacji i jej kontekstu. Innymi słowy, wspierając twórczość w zespole lub organizacji, zawsze uwzględniaj wszystkie cztery aspekty kreatywności.

Referencje / References:

Florida, R. (2010), Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.

Glăveanu, V. (2012), Rewriting the language of creativity: The Five A’s framework, „Review of General Psychology”, t. 17, nr 1, s. 69-81.

Howkins, J. (2007), The Creative Economy: How People Make Money From Ideas, Penguin, London.

Lubart, T., Thornhill-Miller, B. (2019), Creativity: An overview of the 7C’s of creative thought, [w:] R. J. Sternberg i J. Funke (red.), The psychology of human thought: an introduction, Heidelberg University Publishing, Heidelberg, s. 277-305.

Nęcka, E. (2012), Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.

Rhodes, M. (1961), An analysis of creativity, „The Phi Delta Kappan”, t. 42, nr 7, s. 305-310.

Runco, M. (2003), Education for creative potential, „Scandinavian Journal of Educational Research”, t. 47, nr 3, s. 317-324.

Simonton, D. (1990), History, chemistry, psychology, and genius: An intellectual autobiography of historiometry, [w:] M. Runco,  R. Albert (red.), Theories of creativity, Sage, Newbury Park, CA, s. 61-91.

Sternberg, R., Karami, S. (2021), An 8P theoretical framework for understanding creativity and theories of creativity, „The Journal of Creative Behavior”, w druku.

Strzyż, P. (2008), Oporządzenie strzelców z ręczną bronią palną w XIV-XVII w., „Acta Archaeologica Lodziensia”, t. 54, s. 131-144.

Szmidt, K. (2007), Pedagogika twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.