Zwykliśmy myśleć o pomysłach jako o niezależnych jednostkach – samorodkach. Mówimy na przykład: Oliwia ma świetny pomysł. Tymczasem pomysł Oliwii jest de facto rezultatem pomysłów opracowanych w innym czasie i miejscu, także przez inne osoby lub przy udziale innych osób. Co więcej, kreatywny pomysł Oliwii może być tylko przystankiem na drodze do rozwiązania problemu – pełniąc ostatecznie rolę płodnej inspiracji czy tworzywa dalszych rekonfiguracji i przekształceń. Kreatywny pomysł Oliwii jest zatem elementem znacznie bardziej złożonej struktury. W artykule wskażemy czym różni się metafora sieci pomysłów od metafory samorodka złota. Wyjaśnimy jakie funkcje pełnią w procesie twórczości kreatywne pomysły i przedstawimy ich typologię. Opowiemy także o kilku innowacjach – o technologii Reebok PUMP i tkaninie zmieniającej kolory.

Czym są kreatywne pomysły?

Na początku spróbujmy określić czym są kreatywne pomysły. Zgodnie z tzw. Standardową definicją kreatywności (Runco i Jaeger, 2012), pomysł jest kreatywny wtedy i tylko wtedy, gdy jednocześnie spełnia dwa kryteria – jest (1) nowy oraz (2) efektywny, użyteczny czy w inny sposób odpowiedni. Jeżeli pomysł nie jest oryginalny (jest statystycznie częsty), jest konwencjonalny, typowy. Jeżeli natomiast pomysł jest oryginalny, ale nie jest także użyteczny, może równie dobrze być bezwartościowym rezultatem stochastycznego procesu.

Kreatywne pomysły są instrukcjami tworzenia wartości

Dogłębne zrozumienie czym są kreatywne pomysły dostarczają prace Paula Romera, amerykańskiego ekonomisty i laureata Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii za 2018 rok. Profesor Romer w następujący sposób definiuje kreatywne pomysły:

Z ekonomicznego punktu widzenia kreatywne pomysły są instrukcjami, które umożliwiają łączenie ograniczonych zasobów fizycznych w konfiguracje posiadające większą wartość; ilość tych konfiguracji jest niemal nieskończona (Romer, 1992). 

Zdaniem Profesora Romera 💡 pomysły stanowią podstawowe źródło 📈 wzrostu gospodarczego. Są 📦 towarem o nadzwyczajnym znaczeniu oraz o szczególnych charakterystykach. W odróżnieniu od dóbr tradycyjnie opisywanych przez modele ekonomiczne, kreatywne pomysły są 💡 dobrem odnawialnym, nierywalizującym (mogą być wykorzystywane przez wiele osób w tym samym czasie), o niekompletnej wyłączalności (z pomysłu może korzystać każdy, chociaż niektóre pomysły mogą być chronione prawem własności intelektualnej). Tak określona charakterystyka kreatywnych pomysłów sprawia, że mogą być one akumulowane, replikowane i wykorzystywane bez ograniczeń i to przy zerowym (bądź minimalnym) 💸 koszcie – nie ma bowiem zastosowania prawo malejących przychodów krańcowych wynikające z rosnącego wraz z wielkością produkcji kosztu krańcowego; wartość pomysłu tym bardziej wzrasta im częściej jest on wykorzystywany.

Kreatywne pomysły niczym samorodki złota? Błąd!

Naturalnie występujące bryłki złota, czyli tzw. samorodki złota, są bardzo rzadkie. Podobnie jest z wybitnymi pomysłami – tylko niektóre z nich powstają samoistnie, już w chwili swoich narodzin spełniając wyśrubowane kryteria twórczej niezwykłości. W przeważającej większości te najlepsze kreatywne pomysły są rezultatem długotrwałego, często żmudnego procesu inkrementalnych udoskonaleń – posiadają zazwyczaj pewną historię i podlegają z reguły wielokierunkowej ewolucji. W momencie zamknięcia twórczego procesu, gdy ostatni wygenerowany pomysł uznawany jest jednocześnie za finalny, rozwiązanie w niczym nie przypomina już tego, co stanowiło punkt wyjścia dla twórczego działania – swojego protoplasty, protoidei. Stąd właśnie taka a nie inna percepcja kreatywności – przyzwyczailiśmy się myśleć o twórczych ideach jak o samorodkach złota – samoistnych bytach, chociaż znacznie bliżej im do złotych ziarenek i płatków, które dopiero en masse konstytuują złotonośne pokłady – czyli do czegoś w swej istocie strukturalnie rozproszonego, wielorakiego, mnogiego, rozciągniętego w przestrzeni i w czasie, co wymaga dopiero obróbki, oczyszczenia i ukształtowania.

Więcej na temat oceny i selekcji pomysłów dowiesz się tutaj. 

Patrząc na kreatywność przez pryzmat metafory sieci

Myślenie o pomysłach w kategorii złotych samorodków jest bardzo wygodne. W relatywnie łatwy sposób można utożsamić konkretny pomysł z daną osobą, miejscem i czasem. Najczęściej jednak finalny pomysł jest zaledwie ubocznym rezultatem bardziej złożonego procesu – wierzchołkiem przysłowiowej góry lodowej, której korpus tworzą złożone kombinacje pomysłów cząstkowych i elementarnych. W przebiegu procesu ideacji dokonywane są licznie operacje transformowania, transponowania, i łączenia pomysłów (o twórczych operacjach umysłowych przeczytasz tutaj). Radykalnie innowacyjne pomysły stanowią w tym procesie zazwyczaj podstawowy budulec, jednak także te pozornie trywialne lub dziwaczne idee potrafią zainspirować do formowania odległych i trafnych skojarzeń. Dlatego lepiej jest myśleć o twórczych pomysłach w kategoriach sieci. Metafora sieci jest znacznie bardziej użyteczna niż metafora samorodka, dostarcza bowiem przydatnych narzędzi do opisu faktycznej struktury pomysłów i procesu ich powstawania. Czym zatem jest pomysł postrzegany przez pryzmat sieci?

Kreatywne pomysły jako złożona sieć

Metafora sieci uwypukla złożoną i ewolucyjną naturę pomysłów – w ujęciu sieciowym kreatywne pomysły nie powstają w wyniku twórczego objawienia, jak ma to miejsce w metaforze samorodków, są rezultatem rozciągniętego w czasie procesu formowania skojarzeń, dokonywania przekształceń i wzajemnego łączenia ze sobą idei bardziej elementarnych. W ujęciu dynamicznym kształtowana w przebiegu procesu twórczego struktura relacyjna pomysłów przypomina po prostu pajęczą sieć. Ilustracje to rysunek poniżej.

Metafora sieci wskazuje także, iż niektóre kreatywne pomysły mogą mieć równocześnie wielu autorów – pomysły innych uczestników procesu mogą bowiem stanowić inspirację, tworzywo transformacji czy składową bardziej złożonych układów formowanych w procesie kombinatorycznym – łączenia kilku pomysłów w nową jakość.

Kreatywne pomysły – typologia

Kreatywne pomysły mogą pełnić w procesie twórczym różne funkcje. Niektóre z nich są bardziej oczywiste, inne nieco bardziej dyskretne. Dwoje badaczy problemu, Milene Gonçalves i Philip Cash (2021), przeprowadziło eksperyment, którego jednym z celów była identyfikacja tych funkcji. Autorzy badania poprosili studentki i studentów inżynierii wzornictwa przemysłowego na Uniwersytecie Technicznym w Delft (31 osób) o zaprojektowanie produktu, który mógłby pomóc dzieciom w wieku od 3 do 5 lat spać samodzielnie we własnym łóżku przez całą noc. Następnie dokonali szczegółowej analizy zarejestrowanego kamerą procesu ideacji – jego struktury i generowanych w przebiegu projektowania pomysłów. Dokładnie zliczono liczbę pomysłów (409), a następnie zmapowano łączące je relacje – jak na rysunku poniżej – dla każdego uczestnika eksperymentu. W rezultacie wyróżniono aż dziewięć różnych rodzajów pomysłów – funkcji, jakie kreatywne pomysły pełnią w procesie twórczym. Ich typologię i opis przedstawiono poniżej.  

Typ 1. Kreatywne pomysły kształtujące

Pomysły kształtujące (shaping ideas) to kreatywne pomysły, które w zasadniczy sposób kształtują pomysły generowane na późniejszych etapach procesu ideacji. Posiadają liczne połączenia zstępne (forelinks), czyli połączenia z pomysłami wymyślanymi w ich następstwie, w dalszym przebiegu twórczego procesu. Pomysły kształtującemają zasadniczy wpływ na projektowane rozwiązanie – definiują najważniejsze charakterystyki ostatecznego rozwiązania (np. funkcje, struktury, zachowania). Zazwyczaj pojawiają się na początkowym etapie procesu twórczości.

 Przykład: Pomysł oferowania usługi doradztwa stylistycznego w ramach sklepu z odzieżą może wpływać kształtująco na inne elementy oferty, a także na logikę modelu biznesowego. W sklepie internetowym Trunk Club, po uiszczeniu jednorazowej opłaty, otrzymujemy dostęp do czatu ze stylistą, który zada nam odpowiednie pytania, pokaże kilka propozycji, pozna nasz styl, a następnie skomponuje dla nas paczkę z ubraniami – po uzgodnieniu ile chcielibyśmy wydać.

Typ 2. Kreatywne pomysły inkrementalne 

Pomysły inkrementalne (incremental ideas) to kreatywne pomysły, które wprowadzają niewielkie, tj. inkrementalne, ulepszenia do już istniejących pomysłów, wygenerowanych na wcześniejszych etapach twórczej aktywności. Traktowane są jako niezależne jednostki, chociaż tak naprawdę są tylko udoskonaleniami pomysłów już istniejących.

 Przykład: ChroMorphous oferuje tkaniny, które posiadają unikalną właściwość – można zmieniać ich kolory przy użyciu aplikacji na smartphona. Materiał wykorzystywany jest już w produkcji butów, ubrań, toreb, elementów dekoracji wnętrz. Aktualnie firma poszukuje nowych zastosowań komercyjnych opracowanego wynalazku. Pomysły dotyczące konkretnych aplikacji tkaniny mają charakter raczej inkrementalny w stosunku do głównej idei.

Typ 3. Kreatywne pomysły styczne

Pomysły styczne (tangent ideas) nie mają połączeń zwrotnych (backlinks) – z pomysłami wygenerowanymi na wcześniejszych etapach ideacji – mają także niewiele połączeń z pomysłami następującymi po nich bezpośrednio. Mają tendencję do odbiegania od początkowych założeń zdefiniowanych na wstępie procesu ideacji przez jego uczestników, czyli od przestrzeni problemu oraz od przestrzeni rozwiązania.

 Przykład: w przypadku niemal każdej burzy mózgów pojawiają się pomysły, które nie pasują do treści problemu – są niejako z boku, poza głównym nurtem dyskusji. Nie oznacza to, że są one pozbawione wartości, ich zaletą jest właśnie odmienność – potencjalnie inspirująca, zmuszająca do zmiany percepcji problemu, a nawet do całkowitej jego redefinicji.

Typ 4. Kreatywne pomysły pomostowe 

Pomysły pomostowe (bridging ideas) to pomysły, które posiadają wiele połączeń zstępnych (forelinks), czyli połączeń z pomysłami generowanymi na późniejszych etapach ideacji, oraz wstępnych (backlinks), tj. zwrotnych, czyli z pomysłami generowanymi na wcześniejszych etapach ideacji. Pomysły pomostowe pojawiają się najczęściej w środku trwania sesji burzy mózgów i mają zasadniczy wpływ na cały proces ideacji – konsolidują dotychczas zgromadzony materiał ideacyjny, a zarazem istotnie wpływają na twórcze rezultaty późniejszych etapów procesu.

Można je podzielić na:

• Pomysły pomostowe typu Balanced, które posiadają podobną liczbę połączeń zstępnych i zwrotnych.
• Pomysły pomostowe typu Foresight, które posiadają więcej połączeń zstępnych.
• Pomysły pomostowe typu Hindsight, które posiadają więcej połączeń zwrotnych.

 

Typ 5. Kreatywne pomysły kombinatoryczne 

Pomysły kombinatoryczne (combinatorial ideas) to kreatywne pomysły, które łączą kilka lub wiele pomysłów wytworzonych w przebiegu sesji ideacyjnej. Kretywne pomysły kombinatoryczne nie są traktowane jako ostateczne, a raczej jako zespolenie – twórczy amalgamat – zbieżnych względem siebie pomysłów cząstkowych i elementarnych. W przypadku, gdy autorami pomysłów składowych jest więcej niż jedna osoba, możemy mówić o pomysłach kolektywnych – temat ten zostanie omówiony niżej.

Typ 6. Ostateczne pomysły kombinatoryczne 

Ostateczne pomysły kombinatoryczne (final combinatorial ideas) to ostateczne wersje pomysłów, stworzone w rezultacie łączenia i dopracowywania wcześniej wytworzonych pomysłów. Finalna koncepcja z natury rzeczy posiada wiele jawnych oraz ukrytych połączeń zwrotnych. Ostateczne Pomysły Kombinatoryczne pojawiają się najczęściej pod koniec trwania sesji burzy mózgów.

 Przykład: Apple Watch 7 posiada kilka nowych funkcji, m.in. elektrokardiogram, który pomaga wykryć zaburzenia rytmu serca, funkcję wykrywania upadków podczas treningu oraz powiększoną o 20% powierzchnię wyświetlacza. Smartwatch w swojej ostatecznej wersji jest zatem kombinacją wielu pomysłów cząstkowych, z których każdy może być rozpatrywany jako finalny w ramach swojego własnej sieci ideacyjnej.

Typ 7. Kreatywne pomysły kolektywne 

Do zaproponowanej przez Milene Gonçalves i Philipa Cash’a typologii warto dodać jeszcze jeden rodzaj pomysłów – pomysły kolektywne (collective ideas). Są to kreatywne pomysły, które powstają w czasie grupowej ideacji, np. burzy mózgów czy ko-kreacji, czyli współtworzenia. Ich istotą jest współautorstwo – wytworzenie takiego pomysłu jest możliwe tylko i wyłącznie w warunkach działania zespołowego, indywidualni uczestnicy procesu twórczego nie byliby w stanie opracować go niezależnie od siebie, tj. w izolacji (Kurtzberg i Amabile, 2001; Hargadon i Bechky, 2006; Dahlin, 2011). Pomysły kolektywne są najczęściej najbardziej oryginalne i najbardziej użyteczne – w wyniku twórczego działania dochodzi bowiem do zjawiska kreatywnej synergii (Baruah i Paulus, 2008), protwórczego zderzenia zróżnicowanych postaw, wartości i perspektyw (Skilton i Dooley, 2010).

 

 Przykład: w rezultacie protwórczych interakcji społecznych powstała technologia Reebok PUMP – system znajdujących się w bucie nadmuchiwanych komór, które zwiększając lub zmniejszając swoją objętość wokół kostki i przyszwy (jest to część cholewki, w której znajdują się dziurki na sznurowadła) zapewniają indywidualne dopasowanie, co umożliwia doskonałą stabilizację i wsparcie dla stopy. Chociaż autorstwo innowacji przypisywane jest Paulowi Litchfieldowi, liderowi zespołu Reebok Advanced Concepts, to jednak w proces powstawania wynalazku zaangażowanych było wiele innych osób, m.in. z wynajętej przez Reeboka firmy konsultingowej Design Continuum. Bez ich udziału zapewne nie doszłoby w 1989 roku do oficjalnej prezentacji technologii PUMP. Proces powstawania innowacji analizowany był m.in. przez badacza kreatywności kolektywnej, Andrew Hargadona (1999).

 

Wskazówki praktyczne / Implications

Kreatywne pomysły pełnią różne funkcje w procesie twórczym. Niektóre z nich są bardziej oczywiste, inne nieco bardziej dyskretne. Chociaż nie każdy pomysł jest równie cenny z punktu widzenia finalnego rozwiązania, każdy jest równie wartościowy z punktu widzenia procesu ideacji, w ramach którego sieć pomysłów jest wzbogacana o nowe węzły. Można zaryzykować twierdzenie, że im bardziej rozbudowana sieć pomysłów, tym większe prawdopodobieństwo ustanowienia unikalnych między nimi połączeń. Dlatego nie należy dyskredytować pomysłów, które na pozór wydają się banalne, niekompatybilne lub cudaczne – być może należy je traktować jako tzw. zmienne utajone, czyli mniej oczywiste składowe równania opisującego finalne rozwiązanie problemu (→ o zasadach prowadzenia efektywnej burzy mózgów przeczytasz tutaj). 

Referencje / References:

Baruah, J., Paulus, P. (2008), Effects of training on idea generation in groups, „Small Group Research”, t. 39, nr 5, s. 523-541.

Dahlin, E. (2011), There’s no “i” in innovation, „Contexts”, t. 10, nr 4, s. 22-27.

Gonçalves, M., Cash, P. (2021), The life cycle of creative ideas: Towards a dual-process theory of ideation, „Design Studies”, t. 72, 100988.

Hargadon, A. (1999), Group cognition and creativity in organizations, [w:] R. Wageman, M. A. Neale, B. Mannix (red.), Research on Managing Groups and Teams, t 2., JAI Press, Greenwich, s. 137–155.

Hargadon, A., Bechky, B. (2006), When collections of creatives become creative collectives: A field study of problem solving at work, „Organization Science”, t. 17, nr 4, s. 484-500.

Kurtzberg, T., Amabile, T. (2001), From Guilford to creative synergy: Opening the black box of team-level creativity, „Creativity Research Journal”, t. 13, nr 3-4, s. 285-294.

Runco, M., Jaeger, G. (2012), The standard definition of creativity, „Creativity Research Journal”, t. 24, nr 1, s. 92-96.

Romer, P. (1992), Two strategies for economic development: using ideas and producing ideas, „The World Bank Economic Review”, t. 6, nr 1, s. 63-91.

Skilton, P., Dooley, K. (2010), The effects of repeat collaboration on creative abrasion, „Academy of Management Review”, t. 35, nr 1, s. 118-134.