Czy każdy jest kreatywny, czy też prawdziwa zdolność do stwarzania rzeczy nieszablonowych, oryginalnych, a zarazem wysoce atrakcyjnych, ze względu na swoją użyteczność i adekwatność do sytuacji, przynależna jest wyłącznie osobom wybitnym – twórczym geniuszom? Czy zatem za kreatywne można uznać zarówno wymyślenie nowego sposobu zdobienia pierogów, zaprojektowanie nowoczesnej sygnalizacji świetlnej (np. typu Sand Glass), jak i wynalezienie tranzystora, który ostatecznie zastąpił duże i niewygodne lampy elektronowe, a tym samym zrewolucjonizował elektronikę, dając początek miniaturyzacji przyrządów i urządzeń elektronicznych? Abyś mógł odpowiedzieć na te pytania musisz najpierw przyswoić nieco teorii. Z tego artykułu dowiesz się o egalitarnym podejściu do kreatywności. Analizowane będą poziomy twórczości, m.in. w ujęciu Margaret Boden, Jamesa Kaufmana i Edwarda Nęcki. Przedstawiony zostanie także model CHOICES Roberta Weisberga, o którym możemy metaforycznie powiedzieć, że przywraca wiarę w twórcze zdolności zwykłych ludzi. Na zakończenie zaproponowano kilka ważnych z punktu widzenia organizacji wniosków praktycznych.

Ilustracja 1. Joy Guilford: amerykański psycholog i wykładowca, ojciec współczesnego podejścia do badań nad kreatywnością.

Egalitaryzm kreatywności, czyli każdy jest kreatywny, ale nie każdy w równym stopniu

Badania nad kreatywnością zrewolucjonizował Joy Paul Guilford (1897 – 1987), amerykański psycholog i wykładowca – w kontekście zagadnienia kreatywności najbardziej znany z wprowadzenia podziału na myślenie konwergencyjne (wytwarzanie zbieżne) i dywergencyjne (wytwarzanie rozbieżne) (→ przyczytasz na ten temat tutaj). W 1949 roku, będąc przewodniczącym Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego, napisał krótki artykuł (1950), w którym wykazał, że nie ma podstaw, aby przyjmować, że inteligencja i twórcze myślenie są tym samym, wskazując jednocześnie na możliwość dopatrywania się źródeł twórczości w myśleniu rozbieżnym. Jak zauważa Edward Nęcka, artykuł nie tylko dał impuls licznym pracom i projektom badawczym, ale też wprowadził określony wzorzec metodologiczny badań nad twórczością, którego istotnym elementem było podejście do twórczości w sposób „egalitarny”: jak do zjawiska powszechnie występującego, a zatem możliwego do obserwacji i badań, również laboratoryjnych (Nęcka, 2012, s. 9). Artykuł Guilforda zainicjował zmianę paradygmatu badań nad twórczością – w rezultacie demokratyzacji kreatywności uwaga badaczy, niegdyś skoncentrowana wyłącznie na twórcach wybitnych – geniuszach (podejście elitarne), została przekierowana na potencjał zwykłych ludzi (Weisberg, 2014).

💡 Egalitarne podejście do kreatywności zakłada tym samym, że twórczość jest cechą przynależną każdemu, chociaż w różnym stopniu. Należy ją zatem zdefiniować jako 💡 cechę ciągłą, czyli taką, która występuje w różnym nasileniu, od minimalnego, wręcz zerowego, do bardzo dużego, właściwego genialnym dziełom i ich autorom (Nęcka, 2012, s. 21-24). Powstaje jednak pytanie, w jaki sposób odróżnić twórczość wybitną od zaledwie przeciętnej? Czy uprawnione jest wyróżnienie kilku odmiennych poziomów kreatywności?

Poziomy twórczości

Różni autorzy w różny sposób podeszli do tego zagadnienia. Przykładowo, Margaret Boden odróżniła subiektywną twórczość psychologiczną (psychological creativity, P-creativity) od obiektywnej twórczości historycznej (historical creativity, H-creativity). Ta pierwsza oznacza pomysły fundamentalnie nowe w kontekście jednostkowego poznania, natomiast ta druga określana jest jako pomysły fundamentalnie nowe w kontekście całej historii ludzkości (Boden, 1990, s. 32-33). Innymi słowy, w przypadku twórczości psychologicznej produkt, wytwór twórczego myślenia (np. pomysł, rozwiązanie, koncepcja, idea opowiadania science fiction itd.) jest oryginalny, nowatorski dla jego autora, natomiast w przypadku twórczości historycznej, także dla innych osób – całych społeczeństw, z uwzględnieniem ich zbiorowych doświadczeń i historii.  Propozycja Boden nie jest wyjątkowa, podobny podział zaproponowali również i inni autorzy, m.in. Anna Craft (2001) oraz Ruth Richards (2007); twórczość psychologiczna została określna w przypadku tych naukowców takimi terminami, jak: twórczość przez małe „t” (little-c creativity) oraz twórczość codzienna (everyday creativity), natomiast twórczość historyczna mianem twórczości przez duże „T” (big C creativity) oraz twórczości wysokiej (major creativity).

Poziomy twórczości Kaufmana i Beghetto – schemat 4C

Nieco zmodyfikowaną typologię poziomów twórczości przedstawili James Kaufman i Ronald Beghetto (2009). W przekonaniu badaczy twórczość można podzielić na cztery poziomy, które razem współtworzą aliteracyjny schemat „4C” (aliteracyjny, czyli powstały od czterokrotnego powtórzenia słowa „creativity”):

→ 1C – twórczość mini (subiektywna) (mini-c creativity, personal creativity): są to subiektywne odkrycia – nowe interpretacje doświadczeń, działań i zdarzeń – które stanowią naturalny element procesu uczenia się, ale które nie są uważane za kreatywne przez innych ludzi. 

→ 2C – twórczość przez małe „t” (little-c creativity): jest to twórczość codzienna, której produkty mogą zostać uznane za kreatywne także przez osoby postronne. 

→ 3C – twórczość profesjonalna (Pro-c creativity): jest to twórczość zarezerwowana dla osób, które są profesjonalnymi twórcami, lecz które nie osiągnęły poziomu twórczości wybitnej; źródłem twórczości profesjonalnej jest zazwyczaj ciężka praca i lata praktyki. 

→ 4C – twórczość przez duże „T” (Big C creativity): jest to twórczość wybitna, a zatem taka, która zmienia pewien obszar wiedzy, dziedzinę twórczości i jest pamiętana przez przyszłe pokolenia.

Rozwój twórczościu na przestrzeni życia

Warto zauważyć, że model „4C” może reprezentować rozwój twórczości na przestrzeni życia człowieka (na temat kreatywności człowieka przeczytasz tutaj). Typowy twórca rozpoczyna przygodę z twórczością już na wczesnym etapie swojego życia (jest to twórczość mini). W wyniku podejmowanych prób, pobudzania motywacji oraz nabywania zdolności, potencjalny twórca może osiągnąć poziom twórczości przez małe „t” (twórczości codziennej), a wraz z pogłębianiem wiedzy i nabywaniem doświadczeń uzyskać w wybranej dziedzinie także status profesjonalisty (jest to twórczość pro „t”). Uwieńczeniem twórczego rozwoju będzie dokonanie czegoś obiektywnie wybitnego, wzniesienie się na wyżyny swoich możliwości i osiągnięcie poziomu twórczości przez duże „T”. Należy jednak pamiętać, że 💡 nie wszyscy przechodzą przez kolejne poziomy twórczości linearnie, w sposób uporządkowany. Przykładowo, Albert Einstein dokonał niektórych ze swoich największych odkryć – wybitnie twórczego (przez duże „T”) wkładu w dziedzinę fizyki – w czasie, gdy nie był z zawodu fizykiem, a jedynie pracownikiem Szwajcarskiego Urzędu Patentowego, a zatem niejako pominął poziom twórczości profesjonalnej (pro „t”).

Poziomy twórczości Edwarda Nęcki

Na rodzimym polu nauki wyróżnia się propozycja Edwarda Nęcki. Koncepcja teoretyczna twórczości wymaga opisu na czterech poziomach (2012, s. 228-234):

→ Poziom 1: twórczość płynna (ideacyjną, potencjalną) – oznacza elementarne procesy poznawcze, emocjonalne i motywacyjne, które decydują o możliwościach człowieka w zakresie wytwarzania nowych pomysłów;

→ Poziom 2: twórczość skrystalizowana– wykorzystuje potencjał zdolności ideacyjnych w dążeniu od obranego celu bądź w procesie rozwiązywania problemu (wraz z indywidualnym rozwojem, zdobywaniem wiedzy i umiejętności, „krystalizują się” zdolności do rozwiązywania określonej klasy problemów lub dążenia do określonej kategorii celów);

→ Poziom 3: twórczość dojrzała – polega napodejmowaniu ważnych celów lub problemów i wypracowywaniu rozwiązań uzyskujących – w wyniku społecznej oceny – status dzieł twórczych;

→ Poziom 4: twórczość wybitna – która rewolucjonizuje pewną dziedzinę życia i twórczości.

Zdaniem psychologa, wyróżnienie poziomów twórczości pozwala spojrzeć na zjawisko z różnych perspektyw, a także umożliwia odróżnienie jakościowo odmiennych rodzajów i sposobów jego istnienia. W tabeli poniżej przedstawiono cztery poziomy twórczości i odpowiadające im czynniki psychologiczne.

Tabela 1. Cztery poziomy twórczości i odpowiadające im czynniki psychologiczne

Źródło: Nęcka, E. (2012), Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot, s. 233.  

Model CHOICES Weisberga – twórczość jako wybór

W opinii wybitnego badacza kreatywności, Roberta Weisberga, dokonywanie rozróżnienia między twórczymi i nietwórczymi ludźmi – lub między twórczym i nietwórczym myśleniem – stanowi błąd, jest to rozróżnienie całkowicie sztuczne. Jeżeli u podstaw twórczego myślenia leżą „zwykłe” procesy myślowe, a tak zdaniem Weisberga jest i na potwierdzenie tej tezy przytacza on liczne dowody empiryczne, wszyscy posiadamy coś, co moglibyśmy nazwać „zdolnością twórczą”. Jego pogląd opisuje 💡 model CHOICES (2012), którego strukturę tworzy sześć komponentów (Creative thinking components). Według modelu Weisberga twórcze myślenie jest:

→ 1. Powszednie (Habitual) – kreatywność jest powszechna, podstawą twórczych osiągnięć jest wiedza specjalistyczna z danego obszaru (domeny), a myślnie następuję „wewnątrz pudełka”, tj. within-the-box, tylko po prostu każdy z nas posiada nieco inne „pudełko”, tj. doświadczenia, wiedzę, umiejętności itd.

→ 2. Zwykłe (Ordinary): twórczy postęp jest realizowany przy użyciu zwykłych komponentów poznawczych; te same komponenty są wykorzystywane przez nasz umysł, gdy tworzymy dzieła wybitne, jak również gdy wykonujemy czynności zupełnie przyziemne; są to przykładowo: wyszukiwanie informacji z pamięci oraz myślenie analogiczne i logiczne.

→ 3. Przyrostowe (Incremental): twórczy postęp jest wynikiem ciężkiej pracy – stanowi rezultat wykonywania wielu małych kroczków (z których każdy ma charakter przyrostowy), a nie kilku wielkich kilku susów (o charakterze skokowym).

→ 4. Świadome (Conscious): kreatywność jest wynikiem procesów myślenia świadomego, a nie – jak niegdyś uważano – procesów nieświadomych, np. tajemniczej inkubacji.

→ 5. Ewolucyjne (Evolutionary): wytwory kreatywnością powstają stopniowo i ewolucyjnie, są wynikiem pomysłów je poprzedzających i stanowią punkt wyjścia, dla pomysłów po nich następujących.

→ 6. Wrażliwe na kontekst (Sensitive to external events): na kreatywność wpływają niekiedy zdarzenia o charakterze zewnętrznym – nowe informacje, nowe wydarzenia itd.

W świetle powyższego kreatywność, w którą każdy z nas jest wyposażony, jest raczej kwestią świadomego wyboru, a nie domeną nielicznych i fenomenalnie wybitnych jednostek. Jest to pogląd wielce humanistyczny, który przywraca wiarę w twórcze możliwości zwykłych ludzi.

Wnioski praktyczne / Implications:

W kontekście organizacji, twórczość ma zazwyczaj charakter codzienny – skrytalizowany lub dojrzały – w przypadku osób, które zawodowo zajmują się tworzeniem nowych rozwiązań, np. pracowników naukowych działów B+R czy też projektantów nowych form użytkowych w przedsiębiorstwach produkcyjnych i agencjach reklamowych. Niezwykle istotna jest jednak obserwacja, że kreatywność, rozumiana jako twórczy talent, ma charakter powszechny – 💪 każdy uczestnik organizacji może być do pewnego stopnia twórczy, co więcej, każdy może być twórczy na swój indywidualny sposób, w ramach swojego własnego „pudełka”, na co wskazuje w swoim modelu Robert Weisberg. Oznacza to zatem, że twórczy kapitał nie jest skoncentrowany wyłącznie wokół wąskiej grupy ludzi (twórczej elity), źródłem oryginalnych pomysłów może być niemal każdy uczestnik organizacji. Tym samym, istotą zarządzania kreatywnością powinno być umiejętne rozbudzenie i wykorzystanie (uśpionego) potencjału twórczej energii i jego efektywna transformacja w konkretne, innowacyjne rozwiązania.  

Referencje / References:

Boden, M. (1990), The creative mind: Myths and mechanisms, Weidenfeld and Nicolson, London.

Craft, A. (2001), Little „c” creativity, [w:] A. Craft, B. Jeffrey, M. Leibling (red.), Creativity in Education, Continuum, London, s. 45-61.

Guilford, J. (1950), Creativity, „American Psychologist”, t. 5, s. 444-454.

Kaufman, J., Beghetto, R. (2009), Beyond big and little: The four c model of creativity, „Review of General Psychology”, t. 13, nr 1, s. 1-12.

Nęcka, E. (2012), Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.

Richards, R. (2007), Everyday creativity: Our hidden potential, [w:] R. Richards(red.), Everyday creativity and new views of human nature: Psychological, social, and spiritual perspectives, American Psychological Association, Washington, DC, s. 25-53.

Weisberg, R. (2014), The study of creativity: From genius to cognitive science, „International Journal of Cultural Policy”, t. 16, nr 3, s.235-253.