Jak powstają pomysły? Czym są struktury przedtwórcze i procesy generatywne? Dlaczego w przebiegu procesu niezbędne jest redukowania rozbieżności między celem a strukturami próbnymi? W artykule omówiono podejście badawcze określone mianem „twórcze poznanie”. Przedstawiono model heurystyczny genploracji i koncepcję twórczych interakcji. Na koniec zilustrowano przebieg twórczego procesu na przekładzie lodów o smaku owoców, które odnaleźć można tylko w dolinie zamieszkałej przez pewne bajkowe misie…

Twórcze poznanie

Skąd się biorą nowe pomysły? Jest wiele koncepcji teoretycznych, które próbują odpowiedzieć na to pytanie. Jedna z nich, tzw. koncepcja twórczego poznania, dowodzi, iż źródłem kreatywności są szczególne własności ludzkiego umysłu.

💡 Twórcze poznanie (creative cognition) opiera się na założeniu, że charakterystyczną cechą ludzkiego umysłu jest 💥 generatywność, czyli zdolność do produkowania nowych jednostek wiedzy (Nęcka, 2012). Zdaniem Ronalda Finke, Thomasa Warda i Stevena Smitha (Finke i in., 1992, Ward i in., 1999), autorów tego podejścia badawczego, procesy poznawcze, które biorą udział w działaniu o charakterze twórczym nie są przynależne wyłącznie jednostkom wybitnym – osobom obdarzonym szczególnym talentem twórczym; są powszechne, regularne – stanowią immanentną własność ludzkiego umysłu. Innymi słowy, te same procesy poznawcze wykorzystywane są zarówno w przypadku twórczości wybitnej (por. Mona Lisa), jak i twórczości przyziemnej, psychologicznej (np. laurka na Dzień Babci) (o poziomach twórczości przeczytasz tutaj) – a zatem leżą u podstaw wszelkich twórczych osiągnięć, niezależnie od ich rangi. Procesy te nie są bynajmniej tworem tajemnym, ezoterycznym – podlegają badaniu przy wykorzystaniu restrykcyjnych metod i procedur eksperymentalnych. Nie oznacza to, oczywiście, że wszyscy ludzie są tak samo, porównywalnie kreatywni! Można nawet zaryzykować tezę, że gdyby tak było, artyści, naukowcy i wynalazcy nie cieszyliby się tak wielkim społecznym szacunkiem. Jednak różnice indywidualne – zgodnie z koncepcją twórczego poznania – wynikać mają przede wszystkim ze sposobu, w jaki używane są procesy poznawcze i ich kombinacje, intensywności ich wykonywania, elastyczności i bogactwa struktur poznawczych (np. elementów wiedzy, przekonań, schematów poznawczych – które są tworzone i modyfikowane przez te procesy poznawcze), jak również innych dobrze rozpoznanych przez naukę czynników, np. pojemności systemu pamięci (szczególnie pamięci krótkotrwałej) (Ward i in., 1999). A zatem, trochę jak mitologiczny Prometeusz, który ofiarował ludziom ogień, koncepcja twórczego poznania zwraca generatywny „płomień kreatywności” w ręce zwykłych ludzi. Po epoce, w której kreatywność traktowano jako cechę elitarną, wyjątkowy, bo przynależny wyłącznie geniuszom, dar tworzenia ex-nihilo, nastąpiła rewolucja, której wynikiem była zmiana paradygmatu – twórczość zaczęła być postrzegana jako cecha egalitarna, przynależna każdemu, chociaż w różnym stopniu (więcej na temat egalitarnego podejścia do kreatywności przeczytasz tutaj).

Twórcze poznanie – Model heurystyczny genploracji

W ramach swojej koncepcji twórczego poznania, Ronald Finke, Thomas Ward i Steven Smith zaproponowali tzw. 💡 Model heurystyczny genploracji. Model genploracji nie jest przez autorów traktowany jak teoria naukowa, zawiera jednak istotne twierdzenia na temat struktury procesu twórczego. Model genploracji w sposób nadzwyczaj klarowny i precyzyjny opisuje Edward Nęcka (2012, s. 54-57), przytoczmy zatem jego słowa, uzupełniając je własnym komentarzem lub dodatkowymi informacjami (Ward i in., 1999):

W modelu genploracji mechanizm twórczości obejmuje dwa główne etapy:
→ (1) wytwarzania struktur przedtwórczych, a następnie
→ (2) intepretowania struktur przedtwórczych, czyli sprawdzania tkwiących w nich możliwości.

Wytwarzanie struktur przedtwórczych

💡 Struktury przedtwórcze (preinventive structures) można zdefiniować, jako wstępnie wygenerowane idee lub nowe pomysły – nazwa podkreślać ma ich niedojrzałość i próbny charakter. Struktury przedtwórcze mogą być tworzone ze względu na wcześniej sformułowany problem lub cel, ale również bez wyraźnego motywu (w takim przypadku po prostu pojawiają się w naszym umyśle niezapowiedziane, niewywołane – np. powodowane przypadkowym skojarzeniem). Strukturą przedtwórczą mogą być m.in.: symboliczne wizualne wzory i diagramy, reprezentacje poznawcze trójwymiarowych obiektów, egzemplarze pojęć z nowych lub hipotetycznych kategorii, modele mentalne reprezentujące fizyczne lub konceptualne systemy itd.

Procesy generatywne

W modelu genploracji wyróżnia się 💡 pięć procesów generatywnych (generative processes) prowadzących do wytworzenia struktur przedtwórczych:

• Proces 1. przywołanie z pamięci trwałej zmagazynowanych tam porcji wiedzy, dokonanie skojarzenia, zwłaszcza nietypowego lub odległego;
• Proces 2. syntezę znanych elementów wiedzy w nową mieszankę mentalną (np. wyobrażenie sobie strusia z lwią głową);
• Proces 3. przekształcenie struktur pojęciowych w nową jakość (np. utworzenie pojęcia „istota o głowie dwa razy większa niż kałamarz”);
• Proces 4. przeniesienie informacji z jednej dziedziny do innej dzięki użyciu analogii;
• Proces 5. redukcję kategorialną, czyli sprowadzenie obiektu do niektórych cech elementarnych (np. postrzeganie domu jako bryły geometrycznej).

Struktury przedtwórcze cechuje nowość, wieloznaczność, nowe znaczenie, niespójność lub dywergencyjność (tj. możliwość wielokrotnego użycia). Dzięki tym właściwościom struktury przedtwórcze pełnią funkcję „wewnętrznych prekursorów” (internal precursors) końcowego dzieła, ale to czy zostaną ostatecznie uzewnętrznionego i wykorzystane w akcie twórczym, wymaga sprawdzenia w drugiej fazie procesu.

Eksploracja i intepretacja struktur przedtwórczych

Faza intepretowania struktur przedtwórczych może obejmować następujące operacje intelektualne – procesy eksploracyjno-interpretacyjne (exploratory processes):

• Operacja 1. poszukiwanie nowej lub pożądanej cechy danej struktury poznawczej;
• Operacja 2. poszukiwanie uogólnionego lub metaforycznego znaczenia wygenerowanej wcześniej struktury;
• Operacja 3. poszukiwanie możliwej do wykorzystania funkcji owej struktury w nowym lub nietypowym kontekście;
• Operacja 4. ocenę możliwości wykorzystania struktury do rozwiązania już istniejącego problemu;
• Operacja 5. analizę istniejących lub możliwych ograniczeń (np. wykrycie warunków, w których dana idea na pewno nie znajdzie zastosowania).

Procesy eksploracyjno-interpretacyjne mogą od razu doprowadzić do dostrzeżenia i zrozumienia tkwiących w nich możliwości, a tym samym do sfinalizowania procesu twórczego. Najczęściej jednak eksploracja i interpretacja struktur przedtwórczych sugeruje powrót do fazy generatywnej, ponieważ struktura przedtwórcza albo się do niczego nie nadaje i trzeba ją porzucić, albo też wymaga modyfikacji. Jeżeli trzeba ją porzucić, w następnym cyklu dochodzi do wytworzenia nowej struktury (z pominięciem innych), albo też poszerzenie możliwości tkwiących w początkowym pomyśle. Jeżeli struktura przedtwórcza ma charakter pojęciowy, modyfikacja może polegać na uszczegółowieniu znaczenia pojęć lub na rozszerzeniu ich pola semantycznego (conceptual refinement or expansion). W każdym wypadku nową lub zmodyfikowaną strukturę przedtwórczą poddaje się czynnościom eksploracyjnym i interpretacyjnym, a proces twórczy może obejmować dowolnie dużo cyklicznych przejść tego rodzaju.

Ograniczenia nakładane na produkt końcowy

Model genploracji zakłada istnienie trzeciego elementu biorącego udział w procesie twórczym – ograniczeń nakładanych na produkt końcowy (product constraints). Ograniczenia działają zarówno na procesy generatywne, jak i na interpretację struktur przedtwórczych i badanie tkwiących w nich możliwości. Wyróżnia się rozmaite rodzaje ograniczeń, na przykład ograniczenia ze względu na zasoby poznawcze albo ograniczenia natury praktycznej. W pierwszym wypadku może chodzić o to, aby faza generatywna nie obejmowała pewnej kategorii procesów, np. procesów wyobrażeniowych albo wymagających analogii. W drugim wypadku ograniczenia mogą wykluczać pewien rodzaj interpretacji wygenerowanych struktur, jeśli końcowy rezultat miałby być praktycznie nie do przyjęcia. Schemat procesu twórczego w modelu genploracji – przedstawiono na rysunku 1.

Twórcze poznanie – Koncepcja interakcji twórczej

Drugą koncepcją twórczego poznania, z którą warto się zapoznać jest koncepcja interakcji twórczej autorstwa Edwarda Nęcki (1995, 2012). Koncepcja powstała w polemice z fazowymi teoriami procesu twórczego (np. teorią inkubacji Graham Wallasa), które zakładają sztywną sekwencję etapów myślenia nad problemem (w przypadku koncepcji Wallas, są to cztery etapy twórczego myślenia: preparacji, inkubacji, iluminacji i weryfikacji). Ponownie oddajmy głos wybitnemu polskiemu psychologowi (2012, s. 51-54):

Twórcza interakcja to proces ciągłego i wzajemnego oddziaływania dwóch elementów:
→ (1) celu aktywności twórczej oraz
→ (2) nieustannie pojawiających się struktur próbnych, stanowiących próbę osiągnięcia celu.

Cel aktywności twórczej

Celem aktywności twórczej może być rozwiązanie problemu, namalowanie obrazu, wymyślenie dowcipu – cokolwiek, do czego człowiek może dążyć, co nie znajduje odpowiedników w dotychczas nabytej wiedzy lub zasobach otoczenia. Natomiast strukturą próbną może być jakikolwiek wytwór powstały w odpowiedzi na ten cel. Struktury próbne mogą mieć postać materialną lub niematerialną, czyli symboliczną lub wyobrażeniową. Strukturą próbną może być zatem akord zagrany na instrumencie, skojarzenie dwóch lub większej liczby pojęć, przywołane z pamięci fragmenty wiedzy lub wyobrażenie jakiegoś obiektu.

Redukowanie rozbieżności

Interakcja między kolejnymi wersjami celu a kolejnymi strukturami próbnymi prowadzi do redukowania rozbieżności między dwoma partnerami interakcji. Idealnym rozwiązaniem byłoby doprowadzenie do utożsamienia celu z kolejną, ostatnią strukturą próbną, która tym samym zyskałaby status dzieła, idealnie spełniającego przyjęte kryteria. W rzeczywistych przypadkach twórczości możemy jedynie mówić co najwyżej o mniejszym lub większym upodobnieniu jednak struktury próbnej do jednej wersji celu. Jeśli podobieństwo jest wystarczająco duże, dzieło zostaje opublikowane lub poddane ocenie społecznej, choć autor zwykle zdaje sobie sprawę z jego niedoskonałości.  

Strategie twórcze i operacje wykonawcze

Interakcja nie byłaby możliwa bez specyficznych strategii twórczych ani bez operacji wykonawczych. Strategie nadają procesowi twórczemu kierunek. Przykładem może być strategia zarodka – „zacznij od czegokolwiek, aby mieć co ulepszać i doskonalić”. O wybranych strategiach twórczych przeczytasz tutaj. Natomiast operacje wykonawcze to procesy poznawcze, które biorą bezpośredni udział w redukowaniu rozbieżności między cele a strukturami próbnymi. Edward Nęcka wyróżnia sześć grup operacji intelektualnych (1995): rozumowanie dedykacyjne, rozumowanie indukcyjne (głównie użycie analogii), metaforyzowanie, dokonywanie skojarzeń, abstrahowanie i dokonywanie transformacji. O wybranych twórczych operacjach wykonawczych przeczytasz tutaj.

Myślenie krytyczne

Istotnym elementem twórczej interakcji jest także myślenie krytyczne – dzięki procesom ewaluacji i oceny możliwa staje się decyzja, czy rozbieżność między kolejną wersją celu a kolejną strukturą próbną jest jeszcze tak duża, że należy kontynuować interakcję, czy też wystarczająco niewielka, aby można było pozwolić sobie opublikować dzieła. Myślenie krytyczne oprócz ewaluacji obejmuje również waluację, czyli nadawanie wytworom większej wartości, uszlachetnianie ich. Ocena pierwotnie negatywna może – dzięki waluacji – doprowadzić do uwieńczonego sukcesem przerwania interakcji. Koncepcja interakcji twórczej dopuszcza kontynuowanie procesu twórczego w nieskończoność, ad finitum, ponieważ przyjmowanie kolejnych wersji celu oznacza, że rozbieżności między nim a strukturami próbnymi właściwie nigdy nie da się zredukować całkowicie.

Twórcze poznanie – przykład: pomysł na nowy smak lodów

Przykład: załóżmy, że naszym celem, tj. niewielkiej lodziarni oferującej lody rzemieślnicze, jest opracowanie nowego smaku lodów. Przyjmijmy, że smak musi być unikalny (inny niż dotychczas oferowane smaki), owocowy i skierowany do dzieci – będą to nasze „ograniczenie nakładane na wytwór”. Rozpoczynamy proces twórczy – twórcze poznanie. Zgodnie z modelem genploracji, w pierwszym kroku wytwarzamy strukturę przedtwórczą – punkt wyjścia dla kolejnych działań. Możemy przywołać z pamięci (pierwszy proces generatywny) znane nam oryginalne smaki – np. smak czarnego bzu, smak jagód Acai, smak ciasta marchewkowego, kandyzowanej czarnej porzeczki, limony itd. – oraz dokonać ich syntezy (drugi proces generatywny), łącząc np. smak czarnego bzu ze smakiem ciasta marchewkowego. W kolejnym kroku dokonujemy interpretacji tak powstałej struktury przedtwórczej – eksplorujemy tkwiące w niej możliwości. Czy smak ten nie będzie za ciężki lub za słodki? Czy będzie atrakcyjny dla maluchów, które stanowią naszą grupę docelową? Jeżeli w efekcie interpretacji uznamy, że struktura przedtwórcza wymaga pewnych modyfikacji, wracamy do etapu pierwszego. Tym razem możemy dokonać syntezy smaku jagód Acai oraz smaku gumy balonowej (nowy element przywołany z pamięci), a jednocześnie dokonać odległego skojarzenia (wychodząc od pojęcia „jagody”) z Gumisiami – bajkowymi misiami pochodzącymi z Gumisiowej Doliny. Rezultatem mogą być lody o smaku gumijagód! Być może nie są to lody, których skład jest w 100% owocowy, należy jednak pamiętać, że w przebiegu twórczego procesu możemy dokonać modyfikacji zarówno naszego celu jak i „ograniczeń nakładanych na wytwór”.

Ilustracja 1. Skąd się biorą twórcze pomysły? O twórczym poznaniu: lody o smaku gumijagód.

Wskazówki praktyczne / Implications

Przedstawione w artykule koncepcje pomagają zrozumieć przebieg twórczego procesu – opisać to, co przez wieki postrzegane było jako niedostępna ludzkiemu poznaniu enigma – owiany tajemnicą boski dar przynależny wyłącznie wybitnym jednostkom – geniuszom. W świetle obu koncepcji twórcze poznanie, działanie ma charakter powszechny a do pewnego stopnia również sterowalny – aby pobudzić kreatywność możemy stosować strategie twórcze, świadomie wykonywać operacje poznawcze (procesy generatywne), dokonywać interpretacji, ewaluacji i waluacji powstałych w ten sposób wytworów – struktur próbnych. Koncepcje twórczego poznania zwracają również uwagę na następujące fakty:

→ Wskazówka 1. działanie twórcze ma charakter cykliczny,

→ Wskazówka 2. działanie twórcze wymaga czasu,

→ Wskazówka 3. działanie twórcze podlega ograniczeniom,

→ Wskazówka 4. w przebiegu twórczego działania zmianie mogą podlegać cel orz ograniczenia nakładane na wytwór.

Referencje / References:

Duża część artykułu pochodzi z książki: Nęcka, E. (2012), Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.

Nęcka, E. (1995), Proces twórczy i jego ograniczenia, Impuls, Kraków.

Finke, R. A., Ward, T. B., Smith, S. M. (1992), Creative Cognition: Theory, Research, and Applications, The MIT Press.

Ward, T., Smith, S., Finke, R. (1999), Creative cognition, [w:] Sternberg, R. J. (red.), Handbook of Creativity, Cambridge University Press, s. 189–212.