Dlaczego niektóre pomysły są do siebie istotnie podobne? Co sprawia, że wyobrażenie zwierzęcia z obcej planety posiada cechy typowego zwierzęcia ziemskiego? Czy nasza twórcza wyobraźnia jest rzeczywiście tak nieograniczona? Z artykułu dowiesz się czym jest wyobraźnia ustrukturyzowana i co to znaczy, że niektóre pomysły powstają po linii najmniejszego oporu. Spróbujemy również zaproponować sposoby przeciwdziałania twórczemu lenistwu naszego umysłu. 

Wyobraźnia ustrukturyzowana

Twórcze poznanie, o którym pisaliśmy tutaj, jako kierunek badawczy, zajmuje się wieloma fascynującymi zagadnieniami. Jednym z nich jest tzw. wyobraźnia ustrukturyzowana (structured imagination) (Ward, 1994).

Nowe pomysły mogą powstać jako rezultat zdolności ludzkiego umysły do rozszerzania pojęć (conceptual expansion), czyli wytwarzania nowych przykładów pojęć istniejących już w dotychczasowej strukturze wiedzy (np. poprzez dodawanie nowych cech). Rozszerzanie pojęć to po prostu generowanie nowych idei, które często przypominają stare (źródłowe). Stwierdzono, że rozszerzanie pojęć polega na nadawaniu pewnej określonej i przewidywalnej struktury nowym fragmentom wiedzy – nowo wytworzona struktura jest zgodna z reprezentatywnymi i konkretnymi przykładami danej kategorii pojęciowej. Przykładowo, wyobrażenie zwierzęcia z obcej planety posiada charakterystyki najbardziej typowego zwierzęcia ziemskiego (Piotrowski i Kos, 2008). Aby lepiej zrozumieć czym jest wyobraźnia ustrukturyzowana, przyjrzyjmy się badaniom eksperymentalnym.

Wyobraźnia ustrukturyzowana: opis eksperymentu

W jednym z eksperymentów poproszono uczestników badania o wyobrażenie sobie życia na innej planecie – plancie oczywiście innej niż Ziemia – a następnie o narysowanie przykładowych dwóch gatunków zwierząt, które mogłyby na tej planecie żyć. Znaczna większość uczestników badania narysowała istoty, które posiadały dwoje oczu, dwoje uszu, usta, dwie lub cztery nogi, a także była obustronnie symetryczna – a są to przecież cechy zwierząt zamieszkujących ziemię (Ward, 1994). Podobna zależność wystąpiła nawet wtedy, gdy – w ramach kolejnego eksperymentu – uczestnicy badania zostali poinstruowani, aby narysować zwierzęta „znacząco odmienne” (wildely different)  od zwierząt ziemskich (Ward i Sifonis, 1997).

Model linii najmniejszego oporu

Mechanizm strukturyzowania wyobraźni jest wyjaśniany w ramach modelu poruszania się po linii najmniejszego oporu (The Path-of-Least-Resistance Model). Twórcą tego modelu jest Thomas Ward.

Model Thomasa Warda odwołuje się do koncepcji Elenory Rosch, która wyróżniła trzy poziomy kategorii naturalnych – reprezentacji pojęciowych: poziom podstawowy (basic level), poziom nadrzędny (superordinate) i poziom podrzędny (subordinate). Wraz z przechodzeniem z poziomu niższego na wyższy w hierarchii ogólności zmniejsza się liczba cech charakteryzujących reprezentacje pojęciowe, a wzrasta łatwość w rozróżnianiu między sobą desygnatów tych pojęć. Przykładowym pojęciem z poziomu podstawowego jest stół czy pies. Pojęcia z poziomu nadrzędnego posiadają mniej cech (np. mebel czy zwierzę), natomiast poziom podrzędny uwzględnia pojęcia bardzo szczegółowe o dużej liczbie charakteryzujących ich cech (np. stół kuchenny, dalmatyńczyk). Pojęcia z poziomu podstawowego są wymieniane spontanicznie, gdy ludzie nazywają obiekty – jest to najczęściej używany poziom ogólności reprezentacji pojęciowych. Najbardziej typowy, czy też najbardziej reprezentatywny egzemplarz Rosch nazwała prototypem (Nęcka, 2020).

Wracając do modelu poruszania się po linii najmniejszego oporu, okazuje się, że dominującą tendencją jest opieranie nowych idei na przykładach z poziomu podstawowego, co oznacza, że osoby badane odwołują się najczęściej do przechowywanych w strukturach wiedzy typowych egzemplarzy danego pojęcia, a następnie przenoszą jego cechy na nową ideę. Wybór źródłowego przykładu zależy od dwóch form reprezentatywności pojęcia: od typowości (jak typowy w rozumieniu użytkowników języka jest dany egzemplarz) oraz od egzemplarza dominującego (output dominance), definiowanego, jako gotowość, z jaką dany przykład zostaje przywołany w obecności nazwy kategorii, do której należy (Piotrowski i Kos, 2008). Badania wykazują, że bardzo trudno jest uniknąć ograniczającego oryginalność wpływu dominujących egzemplarzy (Ward i in., 2002).

Przykład: Fantastyczne zwierzę

Wyobraźmy sobie, że naszym zadaniem jest opracowanie pomysłu na całkiem nowe, zupełnie fantastyczne zwierzę. Zgodnie z modelem poruszania się po linii najmniejszego oporu, opracowywany pomysł zostanie oparty na egzemplarzu typowym, który zajmuje uprzywilejowaną pozycję w strukturach naszego systemu poznawczego i jest najłatwiej dostępny (najszybciej możemy go przywołać, jako typowego reprezentanta kategorii). Z dużym prawdopodobieństwem będzie to zatem raczej pies lub słoń, aniżeli morświn czy wiwera malabarska. Ponadto, ponieważ model zakłada przenoszenie cech egzemplarza na nową ideę, nasze fantastyczne zwierzę prawdopodobnie odziedziczy po swoim autentycznie istniejącym protoplaście dwoje spiczastych uszu (pies) albo trąbę (słoń). Można zatem powiedzieć, że wyobraźnia ustrukturyzowana ogranicza paletę dostępnych możliwości.

Model linii najmniejszego oporu: opis eksperymentu

Uczestnicy eksperymentu zostali poproszeni o przygotowanie listy egzemplarzy z trzech kategorii pojęciowych (zwierzęta, narzędzia, owoce), a następnie o wyobrażenie sobie i narysowanie wersji egzemplarzy, które mogłyby istnieć na innej planecie. Opracowana uprzednio lista egzemplarzy została wykorzystana, aby określić dostępność egzemplarzy w indywidualnych strukturach wiedzy uczestników eksperymentu. Zgodnie z modelem linii najmniejszego oporu, większość narysowanych przez uczestników wyobrażeń (około 2/3) zostało opartych na reprezentacjach pojęciowych z poziomu podstawowego, które jednocześnie były najbardziej dostępne w ich indywidualnych strukturach wiedzy. Podobna zależność wystąpiła nawet wtedy, gdy uczestnicy zostali poinstruowani, aby być „tak kreatywnym, jak jest to możliwe”. Dodatkowo, wyobrażenia, które były inspirowane konkretnymi egzemplarzami (np. psem, młotkiem, pomarańczą) zostały ocenione jako mniej nowe i oryginalne, niż prace wygenerowane przez uczestników, którzy przyjęli bardziej abstrakcyjne podejście (Ward i in., 2002). Temat ten zostanie poruszony w dalszej części artykułu. 

Co robić, aby uniknąć schematycznego myślenia?

Zaobserwowano, że osoby twórcze częściej przełamują tendencję do poruszania się po linii najmniejszego oporu – czyli będą wybierały mniej typowe egzemplarze do tworzenia nowych idei. Najczęściej jednak, na co wskazują badania, bardzo trudno przełamać ograniczenia związane z mechanizmem wyobraźni ustrukturyzowanej. Istnieją jednak pewne sposoby, aby pozytywnie stymulować generatywne procesy poznawcze i próbować przełamać nasze lenistwo poznawcze. Jak zatem przechytrzyć swój umysł i pobudzić kreatywne myślenie do eksploracji obszarów poza krajobrazem ustrukturyzowanej wyobraźni?

Można zdefiniować problem w sposób bardziej abstrakcyjny

Badania wskazują, że informacje o charakterze szczegółowym raczej ograniczają twórcze myślenie, natomiast informacje o charakterze abstrakcyjnym, przeciwnie – raczej stymulują kreatywność, czyli powodują, że produkty twórczości oceniane są najczęściej jako bardziej oryginalne (Ward i Kolomyts, 2010). W kilku eksperymentach wykazano, że uczestnicy badań, którzy zostali poinstruowani, aby myśleć w sposób abstrakcyjny, szeroki, opracowali pomysły bardziej oryginalne, niż osoby, które takiej instrukcji nie otrzymały (Ward i in., 2004).

✼ Przykładowo: jeżeli celem zadania jest opracowanie koncepcji na nowy produkt, np. latarki, zamiast odwoływać się do typowego egzemplarza, np. latarki ręcznej, a następnie przenosić cechy charakterystyczne dla tegoż egzemplarza na nowy produkt (np. cylindryczny kształt, centralnie umiejscowiony włącznik itd.), można ująć rozpatrywany problem w nieco szerszych kategoriach, kategoriach abstrakcyjnych, np. potrzeby widzenia w ciemności lub w mroku.

Uwaga. Chociaż określenie problemu w sposób bardziej abstrakcyjny sprzyja oryginalności nowych pomysłów (np. latarka w formie rękawicy może być uznana za pomysł dość nowatorski), to jednocześnie bywa niekiedy szkodliwe dla ich praktycznej użyteczności (Ward, 2008), np. koncepcja rękawicy jest interesująca i nowatorska, jednak jej produkcja może być kosztochłonna, a sama rękawica może być znacznie mniej poręczna niż tradycyjna latarka ręczna, którą w każdej chwili można odłożyć, przymocować do czegoś, naładować, rozmontować itd.

Można zmodyfikować dostępność przechowywanych w strukturach wiedzy egzemplarzy

Jeżeli istnieje potrzeba pobudzenia oryginalności pomysłów, można zwiększyć dostępność pewnych egzemplarzy w strukturach pamięci uczestników procesu (pokazując określone egzemplarze uczestnikom przed rozpoczęciem twórczego działania, na zasadzie poprzedzania, prymowania), a przez to ukierunkować proces twórczy na pożądane rezultaty (Ward i Wickes, 2009; Ward, 1994).

✼ Przykładowo: w przypadku koncepcji latarki możemy pokazać uczestnikom następującą fotografię innowacyjnej rękawicy (poniżej), a rezultaty procesu generatywnego powinny być zdecydowanie bardziej nowatorskie – a przynajmniej nieco bardziej odległe koncepcyjnie od tradycyjnej latarki o cylindrycznym kształcie.

Ten dodatkowo zaprezentowany egzemplarz – latarka-rękawica – będzie odgrywał istotną rolę w twórczym procesie – zwiększenie jego dostępności spowoduje, że pewne cechy dla niego charakterystyczne (np. obecność kilku przycisków, latarka jako element ubioru), oraz cechy z nimi blisko korelujące (np. cechy urządzeń typu wearables, które latarka-rękawica przypomina), będą przenoszone na nowo generowane pomysły, zgodnie z założeniami modelu poruszania się po linii najmniejszego oporu.

Jak przechytrzyć swój umysł? Opis eksperymentu – cechy blisko korelujące

Uczestnicy eksperymentu zostali poproszeni o wyobrażenie sobie a następnie o narysowanie gatunku zwierząt, który mógłby żyć na obcej planecie. Przed rozpoczęciem zasadniczego zadania rysunkowego, uczestnikom w różnych grupach eksperymentalnych powiedziano, że zwierzę ma albo pióra, albo łuski, albo futro. Okazało się, że uczestnicy eksperymentu w grupie „piór” byli istotnie bardziej skłonni do uwzględniania skrzydeł oraz dziobów, zaś w grupie „łusek” istotnie bardziej skłonni do uwzględniania płetw i skrzeli jako dodatkowych cech opracowywanych wyobrażeń – w stosunku do grupy „futer”. Innymi słowy, wyobrażenia zwierząt futrzastych zdecydowanie rzadziej posiadały cechy zwierząt latających (posiadających pióra, skrzydła i dzioby) i pływających (posiadających łuski, płetwy i skrzela). Wyniki eksperymentu wskazują, że różne instrukcje prowadziły do przywoływania z pamięci różnych egzemplarzy zwierząt zamieszkujących ziemię, a właściwości przywołanych egzemplarzy były rzutowane (przekładane) na opracowywane wyobrażenia zwierząt pozaziemskich (Ward, 1994).

Uwaga. Należy pamiętać, że poprzez zmianę dostępności egzemplarzy w strukturach pamięci można także osłabiać oryginalność rozwijanych pomysłów, m.in. ze względu na tendencję ludzi do nieumyślnego wzorowania się na przedstawionym egzemplarzu i kopiowania charakterystycznych jego cech. Tak zwany efekt zgodności (conformity effect) jest bardzo silny i występuje nawet wówczas, gdy uczestnicy badania zostają poinformowani, aby wymyślać pomysły możliwie różne od przykładów zaprezentowanych przez prowadzących eksperyment (opis eksperymentu poniżej).

Jak przechytrzyć swój umysł? Opis eksperymentu – efekt zgodności

Uczestnicy serii trzech eksperymentów zostali poproszeni o wyobrażenie sobie a następnie o narysowanie obcych form życia oraz oryginalnych zabawek. Przed rozpoczęciem zasadniczego zadania rysunkowego, uczestnikom w zasadniczej grupie eksperymentalnej zaprezentowano po trzy przykłady egzemplarzy obcych form życia i oryginalnych zabawek, natomiast w grupie kontrolnej nie pokazano żadnych egzemplarzy. Zgodnie z przewidywaniami, uczestnicy, którzy zostali wystawieni na działanie dodatkowego bodźca w postaci trzech przykładów, byli istotnie bardziej skłonni do uwzględniania ich charakterystycznych właściwości, nawet wtedy, gdy zostali poproszeni o przygotowanie wyobrażeń „tak różnych, jak to jest możliwie” (Smith i in, 1993).

Wnioski praktyczne / Implications:

W artykule wyjaśniono czym jest wyobraźnia ustrukturyzowana. Aby osłabić mechanizm porzuszania się po najmniejszej linii oporu i przeciwdziałać twórczemu lenistwu możesz:

💡 Wskazówka 1. → zdefiniować twórczy problem w sposób bardziej abstrakcyjny,
💡 Wskazówka 2. → zmodyfikować dostępność przechowywanych w strukturach pamięci uczestników procesu.

Referencje / References:

Finke, R. A., Ward, T. B., Smith, S. M. (1992), Creative Cognition: Theory, Research, and Applications, The MIT Press.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B., Wichary, S. (2020), Psychologia poznawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Piotrowski, K. T., Kos, J. (2008), Test rysowania zwierząt z innej planety-skąd dzieci biorą nowe pomysły?, [w:] Limont, W., Cieślikowska, J., Dreszer, J. (red.), Zdolności, talent, twórczość, t.1, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 207-220.

Smith, S. M., Ward, T. B., Schumacher, J. S. (1993), Constraining effects of examples in a creative generation task, „Memory & Cognition”, t. 21, nr 6, s. 837-845.

Ward, T. B. (1994), Structured imagination: The role of category structure in exemplar generation, „Cognitive Psychology”, t. 27, nr 1, s. 1-40.

Ward, T. B. (2008), The role of domain knowledge in creative generation, „Learning and Individual Differences”, t. 18, nr 4, s. 363-366.

Ward, T. B., Kolomyts, Y. (2010), Cognition and creativity, [w:] Kaufman, C. J., Sternberg, R. J. (red.), The Cambridge Handbook of Creativity, Cambridge University Press, s. 175-199.

Ward, T. B., Patterson, M. J., Sifonis, C. M., Dodds, R. A., Saunders, K. N. (2002), The role of graded category structure in imaginative thought, „Memory & Cognition”, t. 30, nr 2, s. 199-216.