W jaki sposób psycholodzy dokonują pomiaru kreatywności człowieka? Przy wykorzystaniu jakich metod i narzędzi? Jak wyglądają takie narzędzia? Czy są one wiarygodne? Tematem artykułu jest pomiar kreatywności człowieka, czyli ocena kreatywności jednostki. Dokonamy przeglądu 13 różnych metod i narzędzi pomiaru pewnych aspektów kreatynego myślenia. Niniejszy artykuł stanowi rozwinięcie zagadnień teoretycznych poruszonych w artykule pt. Pomiar kreatywności w organizacji – co mierzyć? Warto zapoznać się z nim, przed rozpoczęciem lektury niniejszego wpisu.

Pomiar kreatywności człowieka

Pomiar kreatywności człowieka jest oceną indywidualnego nasilenia kreatywności. Problem polega na tym, że różni badacze w różny sposób patrzą na zjawisko kreatywności, a co za tym idzie, projektują bardzo różne metody i narzędzia jego pomiaru. W niniejszym artykule przedstawimy przegląd wyłącznie kilku z nich – wybrane narzędzia umożliwiające:

• pomiar myślenia dywergencyjnego (TTCT, WK),
• pomiar myślenia konwergencyjnego (RAT),
• pomiar osobowości twórczej (CPS, RIBS),
• pomiar zdolności twórczych (TCT-DP, K-DOCS),
• pomiar zainteresowań i postaw twórczych (HDYT, CMS, KANH III)
• pomiar osiągnięć twórczych (CBI, CAQ, BICB),
• pomiar stylu tworzenia (KAI).

Ze względów na charakter tego opracowania, czytelników zainteresowanych pogłębieniem tego fascynującego tematu odsyłamy do lektury opracowań naukowych (np. Karwowski 2009a, 2009b; Plucker i in, 2021; Said-Metwaly, 2017).

Pomiar kreatywności człowieka – myślenie dywergencyjne

Myślenie dywergencyjne (myślenie rozbieżne) pojawia się wtedy, gdy wytwarzamy wiele pomysłów w odpowiedzi na problem o charakterze otwartym, który może mieć liczne i różnorodne rozwiązania. Myślenie dywergencyjne wiąże się ze stopniem, w jakim osoba jest zdolna do spojrzenia na problem z różnych perspektyw i do zaakceptowania możliwość istnienia wielu rozwiązań (Groyecka-Bernard, 2022). Na temat myślenia dywergencyjnego pisaliśmy tutaj.

Wyróżnia się cztery zdolności wytwarzania dywergencyjnego: płynność, giętkość, oryginalność myślenia i elaborację (opracowanie) (Gralewski, 2009):

• 🧠 Płynność myślenia to łatwość generowania rozwiązań problemu mierzona liczbą pomysłów.
• 🧠 Giętkość myślenia to zdolność do zmiany kierunku myślenia mierzona liczbą kategorii, do jakich można zaliczyć odpowiedzi osoby badanej na podstawione zadanie.
• 🧠 Oryginalność myślenia to zdolność do wytwarzania niezwykłych, nietypowych, pomysłowych i odległych odpowiedzi.
• 🧠 Elaboracja to zdolność do uzupełniania ogólnego zarysu planów, koncepcji itd. – zdolność do dopracowania pomysłu, doskonalenia go w formie, treści lub sposobie działania.

⚠ Uwaga. Myślenia dywergencyjnego nie należy utożsamiać z kreatywnością człowieka (Runco, 2010); jest jednym ze źródeł kreatywności oraz dobrym predyktorem potencjału ideacyjnego i oryginalności (Runco i Acar, 2012). Czym innym jest wymyślenie kilkunastu nieoczywistych zastosowań przedmiotu, np. cegły czy spinacza do papieru, a czym innym stworzenie nowego produktu lub napisanie sztuki teatralnej.

W kolejnych paragrafach przedstawimy testy TTCT i WKCT.

Testy twórczości Paula Torrence’a (TTCT)

Zestaw testów opracowany przez Paula Torrance’a jest najpopularniejszym i najczęściej wykorzystywanym testem twórczości na świecie. Testy te posiadają opracowane podręczniki, miary trafności i rzetelności oraz dane pochodzące z wielu krajów i różnych kultur. TTCT składa się z dwóch subtestów: werbalnego i niewerbalnego. Zarówno werbalna, jak i niewerbalna część testu Torrence’a’ posiada dwie równoległe wersje: A i B.

Test werbalny „Twórcze myślenie ze słowami” (Thinking Creatively with Words) to zestaw 6 werbalnych zadań:

• zadawanie pytań,
• odgadywanie przyczyn,
• odgadywanie konsekwencji,
• poprawianie (ulepszanie) produktu,
• niekonwencjonalne zastosowania,
• niekonwencjonalne pytania, oraz
• zadania „przypuśćmy, że” (just suppose).

Odpowiedzi osób badanych oceniane są ze względu na płynność, giętkość i oryginalność myślenia. Niewerbalna część testu (Thinking Creatively with Pictures) składa się z trzech zadań, którymi są:

• konstruowanie obrazków,
• uzupełnianie obrazków, 
• linie/okręgi.

Odpowiedzi osób wykonujących test obliczane są według pięciu skal: płynność, oryginalność, elaboracja, abstrakcyjność tytułów oraz opór przez przedwczesnym domykaniem (resistance to premature closure). Na wykonanie określonych zadań przeznaczona jest określona ilość czasu – od pięciu do dziesięciu minut (Karwowski, 2009b). Badania empiryczne podłużne sugerują, że TTCT cechuje wysoka trafność predykcyjna (Plucker, 1999; Runco i in., 2010), odnosząca się do stopnia, w jakim wyniki testu umożliwiają przewidywanie przyszłych zachowań twórczych.

Testy Twórczości Michaela Wallacha i Nathana Kogana (WKCT)

Specyfika testu Wallacha i Kogana (1965) polega przede wszystkim na fakcie, że wykonywany jest on w warunkach zabawowych, bez żadnych ograniczeń czasowych. WKCT posiada dwie wersje – werbalną i niewerbalną. W skład wersji werbalnej wchodzą trzy subtesty:

• przykłady (np. jak najwięcej rzeczy na kołach, jak najwięcej rzeczy dających hałas),
• niekonwencjonalne (alternatywne) zastosowania (np. jak w nietypowy sposób wykorzystać krzesło),
• dostrzeganie podobieństw (np. ziemniak i marchew, pies i kot, pociąg i traktor, mleko i mięso).

Niewerbalna część WKCT składa się z dwóch subtestów: znaczenie struktur (patterns meanings) i znaczeni linii (lines meaning).

Testy oceniane są ze względu na płynność i oryginalność, niektórzy badacze wykorzystują też wskaźniki giętkości, chociaż nie było to zalecenie twórców testu. Rzetelność obu wersji testu jest wysoka. Niestety, w przypadku oryginalnej wersji WKCT brak opracowanego podręcznika i norm znacząco ogranicza możliwość jego stosowania (Karwowski, 2009b).

Pomiar kreatywności człowieka – myślenie konwergencyjne

Myślenie konwergencyjne polega na poszukiwaniu jednego, najlepszego z możliwych rozwiązania problemu. Ten rodzaj wytwarzania jest istotnym aspektem twórczości, szczególnie w kontekście ewaluacji własnych pomysłów, lub wybierania spośród nich najlepszych (Groyecka-Bernard, 2022; Runco i Acar, 2012). Na temat myślenia konwergencyjnego pisaliśmy tutaj.

W kolejnym paragrafie przedstawimy test RAT.

Test odległych skojarzeń (RAT)

Test odległych skojarzeń został stworzony przez Sarnoffa Mednicka w 1967 roku (Mednick, 1967; Mednick i Mednick, 1967). Test opiera się na tzw. asocjacjonistycznej koncepcji twórczości (Mednick, 1962), zgodnie z którą mechanizm twórczości sprowadza się do odległego kojarzenia, polegającego na połączeniu dwóch idei, zwykle występujących oddzielnie. Umysł w ujęciu asocjacyjnym jest opisywany jako mozaika przedstawień (idei, wyobrażeń), łączących się według opisywanych reguł, zwanych prawami asocjacji. Wedle tych praw idee łączą się w umyśle dzięki podobieństwu cech (np. piłka – pomarańcza), przez kontrast (np. biały – czarny) lub w wyniku częstego pojawiania się w tym samym momencie (np. łyżka – widelec). Proces myślenia jest niczym innym jak ciągiem idei, połączonych na zasadzie praw asocjacji. Większość procesów kojarzeniowych polega na rutynowym łączeniu idei bliskich. Niekiedy jednak, zdaniem Mednicka, dochodzi do zupełnie nieoczekiwanych skojarzeń odległych, a to dzięki pośredniczącej funkcji innych skojarzeń (mediation), dzięki podobieństwu cech drugiego rzędu (występującemu na przykład między homonimami) (similarity), lub dzięki wykorzystaniu przypadkowych zestawień bodźców (serendipity) – „szczęśliwym zbiegom okoliczności”. Zjawisko różnic indywidualnych w zakresie kreatywności Sarnoff Mednick tłumaczył pojęciem hierarchii skojarzeń, które oznacza zróżnicowaną gotowość do reagowania pewną pulą skojarzeń w odpowiedzi na zadany bodziec – ludzie różnić się bowiem mają rozkładem siły skojarzeń, lub też inaczej – rozkładem prawdopodobieństwa, z jakim kojarzą różne słowa w odpowiedzi na ten sam, zadany im bodziec (Nęcka, 2012).

📌 Przykład: Przypuśćmy, że zadanie polega na podaniu pierwszego słowa, które kojarzy się z bodźcem „kot”. Większość ludzi zareaguje słowem „pies”, ale w wypadku niektórych osób będzie to skojarzenie absolutnie dominujące, a w wypadku innych – skojarzenie najbardziej prawdopodobne, choć niewykluczające innych reakcji (np. „mysz” czy „żwirek”). Więcej na temat wyobraźni ustrukturyzowanej przeczytasz tutaj.

📈 Stroma hierarchia skojarzeniowa polega na tym, że niewielka liczba skojarzeń (lub wręcz jedno skojarzenie) uzyskuje bezwzględną przewagę nad innymi reakcjami, praktycznie je wykluczając. Natomiast 📉 płaska hierarchia skojarzeniowa odpowiada sytuacji, w której rozkład prawdopodobieństw jest bardziej równomierny – istnieje skojarzenie dominujące, ale jego przewaga w stosunku do innych jest niewielka. Osoby charakteryzujące się płaską hierarchią skojarzeń mogą dzięki temu częściej dokonywać odległych skojarzeń, w konsekwencji osoby te są bardziej kreatywne (Nęcka, 2012).

Oryginalny test składa się z 30 jednostek, z których każda zawiera trzy słowa (są to tzw. triplety), powiązane skojarzeniowo w sposób trudny do wykrycia (skojarzenia „odległe”). Zadanie osoby badanej polega na podaniu czwartego słowa, które kojarzy się z wszystkimi trzema, choć z każdym na innej zasadzie. Na wypełnienie testu osoba badana ma 40 minut. Przykładowe jednostki testowe (skonstruowane na wzór oryginału) (Mednick, 1962):

cake – blue – cottage (odpowiedź: cheese)

railroad – girl – class (odpowiedź: working)

surprise – line – birthday (odpowiedź: party)

wheel – electric – high (odpowiedź: chair or wire)

out – dog – cat (odpowiedź: house)

Więcej przykładowych jednostek testowych można znaleźć tutaj oraz tutaj.

RAT był niezwykle popularny w latach 60 i 70 XX wieku. Obecnie test nie jest tak powszechnie stosowany, między innymi ze względu na jego konwergencyjny charakter (Lee i in., 2014) – w odróżnieniu od innych testów twórczości składa się on bowiem z zadań zamkniętych (Karwowski, 2009b). Edward Nęcka (2012) wskazuje, że większość jednostek testowych albo operuje słowami wieloznacznymi (np. sztuka teatralna, sztuka mięsa) albo odwołuje się do stałych związków frazeologicznych (np. nalot dywanowy, kaganek oświaty). Krytycy wskazują ponadto, że korelacje wyników w RAT z rzeczywistymi osiągnięciami twórczymi są co najwyżej średnie (Karwowski, 2009b). Natomiast do zalet testu należy łatwość użycia i obiektywność (Nęcka, 2012). Dotychczas nie powstała polska adaptacja Testu Odległych Skojarzeń.

Pomiar kreatywności człowieka – twórcza osobowość

W tym podejściu przyjmuje się założenie, że osoba wykazująca pewne cechy osobowości ma większe szanse na działanie twórcze niż osoba pozbawiona tych cech (Said-Metwaly i in., 2017).

W kolejnym paragrafie przedstawimy skalę CPS i RIBS.

Skala Twórczej Osobowości (CPS)

Skala Twórczej Osobowości (Creative Personality Scale, CPS) Harrisona Gougha była popularna wśród naukowców skupionych wokół kalifornijskiego Instytutu Badań i Oceny Osobowości – IPAR (Institute of Personality Assessment and Research) w Berkley. Skala CPS została stworzona na podstawie Skali Przymiotnikowej autorstwa Harrisona Gougha i Alfreda Heilbruna (1965), składającej się z 300 przymiotników do pomiaru różnych cech osobowości. Na podstawie analiz Gough (1979) wyróżnił 30 przymiotników istotnie odróżniających osoby twórcze od nietwórczych. 18 spośród 30 wyróżnionych przymiotników wchodzących w skład Skali Twórczej Osobowości jest pozytywnie związana z twórczością, pozostałe 12 jest skorelowana ujemnie (Karwowski, 2009b).

Przykładowe przymiotniki opisujące jednostki twórcze: niekonwencjonalny, pomysłowy, nieformalny, wnikliwy, refleksyjny, oryginalny, inteligentny, o szerokich zainteresowaniach, egoistyczny, snobistyczny,

Przykładowe przymiotniki opisujące jednostki nietwórcze: sztuczny, ostrożny, konserwatywny, szczery, posłuszny, pospolity, o wąskich zainteresowaniach, dobrze wychowany, szczery.

Skala CPS w języku angielskim dostępna jest tutaj.

Skala Zachowań Ideacyjnych Marka Runco (RIBS)

Skala Zachowań Ideacyjnych Marka Runco (Runco Ideational Behavior Scale, RIBS) opracowana została w 2001 roku (Runco i in, 2001). Skala składa się z 23 stwierdzeń. Osoba badana ocenia poszczególne stwierdzenia według 5-cio stopniowej skali Likerta, tj. od „zdecydowanie się nie zgadzam” po „zdecydowanie się zgadzam”. Przykładowe stwierdzenia składające się na tą skalę to m.in.:

1. Miewam wiele dzikich pomysłów,
2. Myślę o pomysłach częściej niż większość ludzi,
3. Często czuję się podekscytowany z powodu moich nowych pomysłów,
4. Tworzę mnóstwo pomysłów i rozwiązań problemów,
5. Tworzę pomysły i rozwiązania, o których inni by nie pomyśleli,
6. Lubię bawić się pomysłami, tylko ze względu na przyjemność, jaką z tego czerpię,
7. Ważne jest, aby być zdolnym do myślenia o dziwacznych i dzikich możliwościach,
8. Oceniłbym wysoko swoją zdolność wymyślania pomysłów,
9. Zawsze byłem aktywny, jeżeli chodzi o myślenie – mam mnóstwo pomysłów,
10. Cieszę się, że mam swobodę w tym, co robię, i możliwość podejmowania własnych decyzji,
11. Moje pomysły są często uważane za „niepraktyczne” lub nawet „dzikie”.

Skala RIBS w języku angielskim dostępna jest tutaj.

Pomiar kreatywności człowieka – zdolności twórcze

W tym podejściu przyjmuje się założenie, że na kreatywność człowieka składają się konkretne zdolności, np. zdolność do dostrzegania problemów, zdolność dokonywania analizy i syntezy, zdolność przekonstruowania zagadnień (Guilford, 1978; cyt. za (Gralewski, 2009).

W kolejnych paragrafach przedstawimy testy TCT-DP oraz kwestionariusz samooceny K-DOCS.  

Rysunkowy Test Twórczego Myślenia (TCT-DP) Klausa Urbana i Hansena Jellena

Test Urbana i Jellena (1996) przeznaczony jest do rozpoznawania jednostek o dużym potencjale twórczym. TCT-DP wywodzi się z koncepcji twórczości, ujmującej zarówno predyspozycje osobowościowe, jak i poznawcze osadzone w kontekście społecznym. Podstawę teoretyczną testu stanowi komponentowy model twórczości Klausa Urbana. Model złożony jest z sześciu grup komponentów, z których:

• trzy stanowią składniki poznawcze procesu twórczego: (1) myślenie dywergencyjne, (2) kompetencje ogólne, (3) specyficzna wiedza i specyficzne umiejętności potrzebne w poszczególnych obszarach twórczego myślenia i działania,
• trzy stanowią składniki osobowościowe procesu twórczego: (1) zaangażowanie zadaniowe, (2) motywy twórczości, (2) tolerancja wieloznaczności.

Zarówno czynniki poznawcze, jak i osobowościowe procesu twórczego osadzone są w społecznym kontekście. Dlatego każdą z grup komponentów należy rozpatrywać z perspektywy indywidualnej (jednostki), środowiska lokalnego (grupy), jak i perspektywy społeczno-historycznej (Gralewski, 2009).

Test składa się z dwóch wersji: A i B. Arkusz testowy obu wersji składa się z jednej strony, na której znajduje się niedokończony rysunek (w wersji B ten sam, co w wersji A, ale obrócony o 180 stopni). Zadaniem badanego jest dokończenie rysunku, którego zaczątek stanowi kwadratowa rama i sześć elementów graficznych: pięć z nich znajduje się wewnątrz ramy (półkole, punkt, linia łamana tworząca kąt prosty, linia falista, linia przerywana), jeden poza nią (mały niedokończony kwadracik). Elementy wyjściowe testu są rozmieszczone niesymetrycznie, w taki sposób, że arkusz testowy sprawia wrażenie niedokończonego rysunku. Zadaniem badanego jest uzupełnienie (dokończenie rysunku) (Gralewski, 2009).

Badanie TCT-DP można przeprowadzić zarówno indywidualnie, jak i grupowo. Można go stosować do badania osób w wieku od 5 do 95 lat. Czas wykonania testu wynosi 15 minut, po upływie tego czasu należy zebrać arkusze testowe (Gralewski, 2009).

Końcowy rysunek podlega zarówno jakościowej, jak i ilościowej charakterystyce, co ma odzwierciedlenie w czternastu skalach oceny rysunku. Przedmiotem oceny są (Urban, 2005): (1) kontynuacje narysowanych elementów na arkuszu, (2) uzupełnienia podanych elementów wyjściowych, (3) nowe elementy dodane do rysunku, (4) połączenia liniowe pomiędzy elementami rysunku, (5) powiązania tematyczne, (6) wykorzystanie małego kwadratu poza ramą, (7) wykroczenie poza ramę, (8) perspektywa, (9) humor i emocje, (10) niekonwencjonalna manipulacja arkuszem testowym (obrócenie arkusza o ponad 45 stopni, zagięcie arkusza w celu uzyskania jakiegoś specjalnego efektu itp.), (11) abstrakcyjność, (12) połączenia figuralno-symboliczne (wprowadzenie do rysunku symboli, znaków, liter itp.), (13) niestereotypowość wykorzystania podanych elementów wyjściowych (dokończenia ich w sposób rzadko spotykany), oraz (14) szybkość wykonanego rysunku. Wysoko punktuje się wyjście poza ramę, co zdaniem autorów ukazuje gotowość do podejmowania ryzyka i zachowań nonkonformistycznych (Appelt i Jarzembowska, 2020). Wynik surowy stanowi suma wszystkich punktów przyznanych za rysunek. Autorzy testu nie dokonali szczegółowego przyporządkowania ocenianych aspektów rysunku do komponentów twórczości uwzględnionych w ich modelu teoretycznym, według autorek polskiej adaptacji (Matczak i in., 2000), test mierzy:

1. płynność – punktowaniu podlega ilość narysowanych elementów, a także czas rysowania,
2. oryginalność – punktowaniu podlega niestereotypowość rysunków i niekonwencjonalność sposoby wykorzystania arkusza testowego,
3. zdolność elaboracji – punktowaniu podlega ilość uzupełnionych elementów,
4. zdolność do syntezy (wytwarzania całości) – punktowaniu podlegają powiązania między narysowanymi elementami, wysoko ocenia się rozwiązania holistyczne,
5. nonkonformizm i gotowość do podejmowania ryzyka – na ogólnym wyniku w znacznym stopniu ważą punkty, które badany może uzyskać za wykroczenie poza ramę i inne niekonwencjonalne rozwiązania,
6. poczucie humoru i zaangażowanie emocjonalne – oceniana zgodnie z kryterium 9.

Polska adaptacja TCT-DP cechuje się wysoką trafnością teoretyczną (jest to stopień w jakim test mierzy cechę, jaką ma mierzyć) oraz trafnością diagnostyczną (jest to stopień, w jakim test pozwala na ocenę aktualnego poziomu określonej cechy występującej u danej jednostki). Istnieją podstawy by sądzić, że osoby uzdolnione plastycznie nie uzyskują wyższych wyników w teście niż osoby pozbawione takich uzdolnień.

Kwestionariusz samooceny kreatywnych zdolności K-DOCS

Kwestionariusz samooceny kreatywnych zdolności (Kaufman Domains of Creativity Scale, K-DOCS) został opracowany przez amerykańskiego psychologa, znanego badacza kreatywności, James’a Kaufmana (2012). Kwestionariusz pozwala na samoocenę twórczych zdolności w wielu różnych obszarach. K-DOCS 50 stwierdzeń pogrupowanych w następujące 5 czynników: (1) kreatywność własna/codzienna (11 stwierdzeń), (2) kreatywność naukowa (11 stwierdzeń), (3) kreatywność performatywna (10 stwierdzeń), (4) kreatywność mechaniczna/naukowa (9 stwierdzeń), kreatywność artystyczna (9 stwierdzeń). Osoba badana ma za zadnie ocenić swoją kreatywność w poszczególnych 50 obszarach, porównując się z osobami w podobnym wieku i o podobnym doświadczeniu życiowym – zgodnie z następującym kluczem: (1) Znacznie mniej kreatywny, (2) Mniej kreatywny, (3) Ani bardziej, ani mniej kreatywny, (4) Bardziej kreatywny, (5) Znacznie bardziej kreatywny.

Przykładowe stwierdzenia:

1. Pomaganie innym ludziom w radzeniu sobie z trudną sytuacją
2. Debatowanie na kontrowersyjny temat z własnej perspektywy
3. Porównanie dwóch różnych punktów widzenia
4. Badanie tematu przy użyciu wielu różnych rodzajów źródeł, które mogą nie być oczywiste
5. Nagrywanie zabawnego filmu do wyemitowania na YouTube
6. Wymyślanie rymów
7. Odkrywanie nowej muzyki
8. Pisanie zabawnych e-maili
9. Myślenie o dobrej metaforze, porównaniu lub analogii
10. Rozwiązywanie zagadek matematycznych
11. Rozbieranie maszyn i zastanawianie się, jak działają
12. Budowanie czegoś mechanicznego (np. robota)
13. Szkicowanie losowych lub geometrycznych wzorów
14. Wymyślenie własnej interpretacji klasycznego dzieła sztuki
15. Wymyślanie ruchów tanecznych

Kwestionariusz samooceny kreatywnych zdolności K-DOCS dostępny jest tutaj.

Pomiar kreatywności człowieka – zainteresowania i postawy twórcze

W tym podejściu przyjmuje się założenie, że kreatywność to nie tylko zdolności poznawcze, ale także określone zainteresowania i postawy wobec świata (Karwowski, 2009b).

W kolejnych paragrafach przedstawimy trzy pomiaru stylu tworzenia: KANH III, HDYT i CMS. 

Kwestionariusz Twórczego Zachowania KANH III,

Kwestionariusza Twórczego Zachowania KANH należy do najczęściej wykorzystywanych narzędzi do badania postaw twórczych w Polsce (Karwowski, 2009a). Kwestionariusz został opracowany przez Stanisława Leona Popka, a jego pierwszą wersję, tzw. KAHN I, opublikowano w 1989 roku. KAHN I składa się 60 pytań i posiada cztery oddzielne podskale: (K) konformizm i (N) nonkonformizm oraz (A) zachowania algorytmiczne i (H) zachowania heurystyczne. Możliwe odpowiedzi to: „tak”, „nie”, „nie wiem”. Wersja zmodyfikowana, KAHN III, zawiera dwie skale o charakterze wymiaru (kontinuum), które diagnozują 13 właściwości ze skali konformizm–nonkonformizm (K–N) oraz 13 właściwości ze skali zachowania algorytmiczne–zachowania heurystyczne (A–H). Wprowadzono następujący sposób udzielania odpowiedzi: A – tak, B – raczej tak, C – nie mam zdania, D – raczej nie, E – nie (Bernacka i in., 2016).

 Przykładowe stwierdzenia:

1. Lubię tworzyć wypowiedzi pisemne.
2. Szybko się przystosowuję do nowych miejsc czy sytuacji.
3. Jestem dociekliwa(-y) w stosunku do nowych informacji czy zjawisk, z którymi się stykam.
4. Lubię dowodzić ludźmi i panować nad sytuacją.
5. Uważam, że inni ludzie mają prawo mieć własne poglądy, opinie czy przekonania, nawet jeśli się z nimi nie zgadzam.
6. Rozwiązuję problemy samodzielnie, nie wzorując się na innych.
7. W sytuacjach nowych czy trudnych najsprawniej działam samodzielnie.
8. Kiedy się uczę, zawsze dążę do zrozumienia treści zagadnienia.
9. Przykładam dużą wagę do tego, by zadania wykonywać inaczej niż rówieśnicy.
10. Jestem uzdolniona(-y) artystycznie.
11. Lubię fantazjować i mam wiele niecodziennych pomysłów.
12. Decyzje zwykle podejmuję samodzielnie, nie kierując się naciskiem innych ludzi.
13. Przejawiam ciekawość do wszystkiego, co mnie otacza.
14. Podchodzę z różnych stron do rozwiązywania danego problemu.
15. Lubię, kiedy ktoś udziela mi wskazówek, jak mam się uczyć.
16. Jestem zwolenniczką(-kiem) wszelakich nowości.
17. Konstruuję i ulepszam urządzenia, którymi posługuję się we własnym otoczeniu.
18. Osiągam wyznaczone cele pomimo trudności.
19. Nowe przekonujące argumenty powodują, że zwykle zmieniam poprzedni punkt widzenia.
20. Trudne lub żmudne zadania wykonuję wytrwale, z zapałem i do końca.
21. Chętnie poszerzam swoją wiedzę bez zachęty z zewnątrz.
22. Lubię przejmować inicjatywę i podejmować działania.
23. Lubię wymyślać różne ulepszenia w swoim otoczeniu.
24. Jestem ostrożna(-y) w wypowiadaniu opinii, gdyż obawiam się ośmieszenia.
25. Zanim zastosuję się do nakazów czy rozporządzeń, analizuję ich sensowność.
26. Odnoszę wrażenie, że jestem lepsza(-y) od innych, a to dodaje mi odwagi w działaniu.

Kwestionariusz KAHN dostępny jest tutaj.

Jak myślisz? Gary’ego Davisa w opracowaniu Macieja Karwowskiego

Kwestionariusz do pomiaru twórczych postaw intelektualnych „Jak myślisz” (How Do You Think, HDYT) opracowany został przez Gary’ego Davisa, zasłużonego psychologa i pedagoga twórczości. W 1980 roku kwestionariusz został przetłumaczony na język polski przez Bibianę Jaślarową, a następnie, po badaniach na ponad tysiącosobowej próbie Polaków (N=1242) znacznie skrócony i dopracowany psychometrycznie przez Macieja Karwowskiego (Karwowski, 2009a). W wersji Profesora Macieja Karwowskiego (tzw. HDYT2), kwestionariusz zawiera 4 czynniki oraz 62 stwierdzenia, do których osoba badana ustosunkowuje się poprzez wybór odpowiedzi od „zdecydowanie nie” do „zdecydowanie tak”. Poniżej zaprezentowano każdy z tych czterech czynników, jak również przedstawiono przykładowe stwierdzenia.

📌 Czynnik 1. Otwartość. Czynnik zawiera 14 stwierdzeń. Osoby uzyskujące w tej skali wysokie wyniki to ludzie aktywni, z poczuciem humoru, cechujący się wyobraźnią i tendencjami do ujmowania problemów z wielu różnych perspektyw, ale też ludzie spontaniczni i niezależni. Przykładowe stwierdzenia: (1) Należę do tzw. aktywnych, energicznych osób, (2) Z przyjemnością myślę o nowych i lepszych sposobach działania, (3) jestem zawsze otwarty na nowe idee i nowe czynności, (4) Mam duże poczucie humoru, (5) Jestem dowcipny, (6) Jestem oryginalny i posiadam wyobraźnię, (7) Lubię znajdować nowe sposoby podejścia do problemu, (8) Ufam swoim zdolnościom intelektualnym.

📌 Czynnik 2. Doświadczenie i postawy twórcze. Czynnik zawiera 22 stwierdzenia. Osoby uzyskujące w tej skali wysokie wyniki to ludzie, którzy charakteryzują się licznymi doświadczeniami czy to w aktywności artystycznej (np. literackiej), czy też angażujące się w rozliczne działania bezpośrednio lub pośrednio związane z twórczością – w pewnej mierze jest to skala doświadczeń twórczych. Przykładowe stwierdzenia: (1) Mam artystyczną duszę, (2) Jestem zaangażowany w wiele poczynań o charakterze twórczym, (3) Pewne moje przeszłe i obecne hobby mogłyby być uważane za niezwykłe, (4) Potrafię na całe godziny „przepaść” w księgarni, przeglądając interesujące książki, (5) Próbuję używać metafor i analogii w tym co piszę, (6) Napisałem już kilka wartościowych tekstów, (7) Moi rodzice zwiedzają galerie sztuki i muzea, (8) Lubię pracę z nieprzezwyciężonymi trudnościami.

📌 Czynnik 3. Poszukiwanie doznań. Czynnik zawiera 14 stwierdzeń. Osoby uzyskujące wysokie wyniki w tej skali to ludzie, skłonni do ryzyka, raczej nieuporządkowani, często ulegający impulsom, podejmujący działania niepewne – są to poszukiwacze doznań. Przykładowe stwierdzenia: (1) Jestem ryzykantem, (2) Moje pomysły często uważane są za niepraktyczne, a nawet „dzikie”, (4) Bardzo chętnie działam impulsywnie, (5) Mam skłonność do traktowania w sposób dziecinny spraw prostych, (6) Zwykle natychmiast wskakuję do jeziora czy basenu, zamiast oswajać się z zimną wodą, (7) Mieszkam w pokoju, w którym zwykle panuje bałagan, (8) Często myślę w dziecinny sposób, (9) W wielu sprawach myślę i postępuję niekonwencjonalnie, (10) Chciałbym zostać zahipnotyzowany.

📌 Czynnik 4. Neurotyczność. Czynnik składa się z 15 stwierdzeń. Osoby uzyskujące wysokie wyniki w tej skali to ludzie wrażliwi, skupiający się nad sobą, refleksyjni, wierzący w zjawiska paranormalne. Przykładowe stwierdzenia: (1) Jestem osobą wrażliwą, (2) Często rozmyślam o moich dobrych i złych stronach, (3) Martwię się swoimi błędami, (4) Jestem osobą refleksyjną, (5) Jestem bardzo roztargniony, (6) Często filmy robią na mnie silne wrażenie, (7) Psychika rzeczywiście ma tajemniczą zdolność poznawania przeszłości człowieka, (8) Bardzo liczę się z tym, co inni o mnie myślą, (9) Doceniam rolę warunków estetycznych, (10) Jestem zmiennego usposobienia.

Skale HDYT2 charakteryzują się akceptowalną lub wysoką rzetelnością, chociaż ocena trafności kwestionariusza wymaga dalszych studiów.

Skala HDYT2 w języku polskim dostępna jest w publikacji Macieja Karwowskiego (2009a).

Creative Mindset Scale (CMS)

Skala CMS (Creative Mindset Scale) została opracowana przez Profesora Macieja Karwowskiego (2014). Kreatywny mindset, w rozumieniu autora CMS, to przekonania jednostki na temat tego, na ile kreatywność człowieka jest podatna na zmiany – na ile jest czymś absolutnie wrodzonym i stałym (fixed mindset), a na ile czymś plastycznym, co podlega zmianom i na co można wpływać (growth mindset). Skala składa się z 10 stwierdzeń. Osoba badana ocenia poszczególne stwierdzenia według 5-cio stopniowej skali Likerta, tj. od „zdecydowanie się nie zgadzam” po „zdecydowanie się zgadzam”. Stwierdzenia parzyste składają się na growth mindset, natomiast stwierdzenia nieparzyste na fixed mindset.

Stwierdzenia skali CMS:

1. Everyone can create something great at some point if he or she is given appropriate conditions.
2. You either are creative or you are not – even trying very hard you cannot change much.
3. Anyone can develop his or her creative abilitie up to a certain level.
4. You have to be born a creator – without innate talent you can only be a scribbler.
5. Practice makes perfect – perseverance and trying hard are the best ways to develop and expand one’s capabilities.
6. Creativity can be developed, but one either is or is not a truly creative person.
7. Rome wasn’t built in a day—each creativity requires effort and work, and these two are more important than talent.
8. Some people are creative, others aren’t – and no practice can change it.
9. It doesn’t matter what creativity level one reveals – you can always increase it.
10. A truly creative talent is innate and constant throughout one’s entire life.

Pomiar kreatywności człowieka – osiągnięcia twórcze

W tym podejściu przyjmuje się założenie, przeszłe osiągnięcia lub zachowania twórcze mogą stanowić wiarygodną wskazówkę na temat przyszłych osiągnięć twórczych (Said-Metwaly i in., 2017).

W kolejnych paragrafach przedstawimy trzy inwentarze: CBI, CAQ, BICB.

Inwentarz Twórczego Zachowania (CBI)

Inwentarz Twórczego Zachowania (Creative Behavior Inventory, CBI) został opracowany przez Dennisa Hocevara (Hocevar, 1979; Hocevar, 1980). CBI to po prostu lista czynności i osiągnięć powszechnie uważanych za twórcze. Oryginalna wersja inwentarza zawiera 90 stwierdzeń, na siedmiu skalach: literatura (14 stwierdzeń), muzyka (12 stwierdzeń), rzemiosło (19 stwierdzeń), sztuka (8 stwierdzeń), matematyka i nauka (10 stwierdzeń), sztuki performatywne (12 stwierdzeń), twórczość pozostała (15 stwierdzeń). Osoba badana ma za zadnie wskazać stwierdzenie, które najlepiej opisuje częstość danego zachowania, zgodnie z następującym kluczem: (0) Nigdy, (1) Raz, (2) Dwa razy, (3) Trzy lub cztery razy, (4) Pięć lub sześć razy, (5) Więcej niż sześć razy. Przykładowe stwierdzenia:

1. Napisałem(-am) opowiadanie
2. Napisałem(-am) sprytne lub humorystyczne listy
3. Dałem(-am) recital muzyczny
4. Napisałem(-am) muzykę na jeden instrument
5. Napisałem(-am) muzykę na kilka instrumentów
6. Zaprojektowałem(-am) i wykonałem(-am) element garderoby
7. Wykonałem(-am) biżuterię
8. Stworzyłem(-am) komiks
9. Namalowałem(-am) oryginalny obraz
10. Opracowałem(-am) projekt eksperymentu naukowego
11. Zgłosiłem(-am) projekt lub pracę do konkursu naukowego
12. Otrzymałem(-am) nagrodę za aktorstwo.
13. Wziąłem(-am) udział w konkursie jako piosenkarz(-arka)
14. Zaprojektowałem(-am) grę
15. Wymyśliłem(-am) magiczne sztuczki          

Skróconą wersję CBI (28 itemów) opracował Stephen Dollinger (2003).

Oryginalna wersja Inwentarza Twórczego Zachowania w języku anielskim dostępna jest tutaj.

Inwentarz Twórczych Osiągnięć (CAQ)

Inwentarz Twórczych Osiągnięć (Creative Achievement Questionnaire, CAQ) został opracowany w 2005 roku przez trójkę amerykańskich badaczy: Shelley Carson, Jordana Petersona i Daniela Higginsa (Carson i in., 2005). Inwentarz CAQ oparty jest na pięciu założeniach, z których najważniejszym jest teza o tzw. specyficzności dziedzinowej twórczości (Baer, 2012) – jest to przekonanie, że kreatywność, jako swoiste wyposażenie intelektualne danej osoby, odnosi się do pewnych wybranych dziedzin, nie ma natomiast charakteru zdolności ogólnej (tzn. można być twórczo utalentowanym malarzem, niekoniecznie zaś inżynierem czy choreografem – więcej na ten temat przeczytasz tutaj). Na Inwentarz Twórczych Osiągnięć składa się pytanie wstępne o obszary twórczości, w których osoba badana uważa, że jest bardziej uzdolniona, posiada więcej umiejętności lub doświadczeń niż przeciętna osoba (13 dziedzin), oraz zasadnicza lista 80 stwierdzeń, pogrupowanych (po 8 itemów) wokół następujących 10 dziedzin twórczości: (1) Sztuki wizualne (malarstwo, rzeźba), (2) Muzyka, (3) Taniec, (4) Architektura, (5) Kreatywne pisanie, (6) Humor, (7) Wynalazki, (8) Odkrycia naukowe, (9) Teatr i film, (10) Sztuki kulinarne.

Przykładowe stwierdzenia dla obszaru „Wynalazki”:

1. Nie rozpoznałem u siebie talentu w tej dziedzinie.
2. Regularnie znajduję nowe zastosowania dla przedmiotów gospodarstwa domowego.
3. Naszkicowałem wynalazek i pracowałem nad jego wadami konstrukcyjnymi.
4. Stworzyłem autorskie oprogramowanie na komputer.
5. Zbudowałem prototyp jednego z zaprojektowanych przeze mnie wynalazków.
6. Jeden ze swoich wynalazków sprzedałem znajomym.
7. Otrzymałem patent na jeden z moich wynalazków*
8. Sprzedałem jeden z moich wynalazków firmie produkcyjnej*.

*Obok zdań z gwiazdką (*) napisz, ile razy to stwierdzenie Ciebie dotyczy.

Przykładowe stwierdzenia dla obszaru „Humor”:

1. Nie mam rozpoznanego talentu w tej dziedzinie.
2. Ludzie często komentowali moje oryginalne poczucie humoru.
3. Stworzyłem dowcipy, które są teraz regularnie powtarzane przez innych.
4. Pisałem żarty dla innych ludzi.
5. Napisałem dowcip lub kreskówkę, która została opublikowana.
6. Pracowałem jako profesjonalny komik.
7. Pracowałem jako profesjonalny scenarzysta komedii.
8. Mój humor został doceniony w ogólnopolskiej publikacji.

Inwentarz Twórczych Osiągnięć w języku anielskim dostępny jest tutaj.

Inwentarz Biograficzny Zachowań Twórczych (BICB)

Inwentarz Biograficzny Zachowań Twórczych (The Biographical Inventory of Creative Behaviors, BICB) został opracowany przez Marka Batey’a (2007) w ramach rozprawy doktorskiej, jednak dość szybko zyskał na popularności pośród innych badaczy przedmiotu (Silvia i in., 2021). To co odróżnia BICB od innych inwentarzy tego typu (np. CAQ), to koncentracja na twórczości codziennej, nie zaś na twórczości profesjonalnej i publicznie rozpoznanych osiągnięciach twórczych. Ponadto, Inwentarz BICB zawęża czas twórczej aktywności do ostatnich 12 miesięcy. Inwentarz zawiera 34 stwierdzenia. Osoba badana ma za zadnie wskazać te czynności, w które była (Tak = 1) aktywnie zaangażowana w przeciągu ostatnich 12 miesięcy lub nie była aktywnie zaangażowana w przeciągu ostatnich 12 miesięcy (Nie = 0). Inwentarz BICB korzysta zatem ze skali nominalnej, dychotomicznej, czyli przyjmującej tylko dwie wartości.

Przykładowe stwierdzenia – w przeciągu ostatnich 12 miesięcy:

1. Napisałem(-am) opowiadanie
2. Zorganizowałem(-am) wydarzenie
3. Napisałem(-am) skrypt
4. Zaprojektowałem(-am) tkaninę
5. Udekorowałem(-am) pokój
6. Wymyśliłem(-am) produkt
7. Narysowałem(-am) kreskówkę
8. Zrobiłem(-am) zdjęcie
9. Opublikowałem(-am) artykuł
10. Dokonałem(-am) krytyki teorii naukowej
11. Stworzyłem(-am) przepis kulinarny
12. Wyprodukowałem(-am) film krótkometrażowy
13. Wykonałem(-am) stronę internetową
14. Wymyśliłem(-am) grę
15. Dokonałem(-am) adaptacji obiektu
16. Napisałem(-am) dowcip
17. Służyłem(-am) jako lider

Inwentarz Twórczych Osiągnięć w języku anielskim dostępny jest tutaj.

Pomiar kreatywności człowieka – styl tworzenia

W tym podejściu przyjmuje się założenie, że poznanie stylu tworzenia, tj. tego, w jaki sposób ludzie tworzą, pokazuje nie tylko to, jak bardzo są twórczy, ale też w jaki specyficzny sposób może się ich twórczość wyrażać.

W kolejnych paragrafach przedstawimy inwentarz adaptacji-innowacji Kirtona (KAI) 

Inwentarz adaptacji – innowacji Kirtona (KAI)

Inwentarz adaptacji – innowacji Kirtona (Kirton Adaptation Innovation Inventory, KAI) służy do badania stylów poznawczych związanych z twórczości (stylów twórczości). Kwestionariusz jest oparty na teorii adaptacji – innowacji sformułowanej w drugiej połowie XX wieku przez Michaela Kirtona (Kirton, 1976). Zgodnie z podstawowym założeniem tej teorii, każdego człowieka można umieścić na specyficznym kontinuum, którego jeden biegun określany jest mianem adaptacyjności, drugi zaś innowacyjności. Adaptacyjność rozumiana jest przez Kirtona jako „robienie czegoś lepiej”, natomiast innowacyjność oznacza preferencję do „robienia czegoś inaczej” (Karwowski, 2009a).

Jak wskazują Andrzej Strzałecki i Ewa Wiśniewska (2010): Podstawowa różnica pomiędzy adaptatorami a innowatorami sprowadza się do ich podejścia wobec zmian – adaptacji zastanej struktury bądź wprowadzaniu nowej. Te dwa odmienne sposoby funkcjonowania wpisują się w nurt badań nad twórczością, przy czym – zdaniem Kirtona – koncepcję adaptacji – innowacji należy definiować w kategoriach stylów, a nie poziomów twórczości. Kwestionariusz Adaptacji – Innowacji jest operacyjną miarą tego, „jak” – w opozycji do tego „jak bardzo” – ludzie przejawiają swoją twórczość, jak wyrażają swoją gotowość do generowania nowych i wartościowych pomysłów. Różnice między adaptatorami i innowatorami wg. Kirtona opisano tutaj.

Kwestionariusz składa się z 32 samoopisowych pozycji, do których osoba badana ustosunkowuje się poprzez wybór jednej z odpowiedzi na pięciostopniowej skali – od „bardzo trudno” do „bardzo łatwo”. Kwestionariusz został przełożony na język polski przez Małgorzatę Kossowską (2005), a następnie gruntownie przebadany przez Maciej Karwowskiego (2009a) na trzech próbach: ogólnopolskiej (N=907), nauczycieli (N=630) i uczniów (N=1200). KAI posiada trójczynnikową strukturę – trzy czynniki określone zostały jako:

• oryginalność (czy też wystarczający poziom oryginalności, sufficiency of originality) (O),
• skuteczność (efficiency) (S), oraz
• podporządkowanie regułom (rule conformity) (PR).

W przekonaniu Michaela Kirtona, innowatorzy charakteryzują się wysokim poziomem oryginalności, zaś niskim skuteczności i podporządkowania regułom. Natomiast adaptatorzy cechują się wysokim poziomem skuteczności i podporządkowania regułom, niskim zaś oryginalności. Sposób zliczania wyników surowych w skalach KAI umożliwia posługiwanie się łącznym wynikiem, gdzie wyniki wysokie świadczą o innowacyjności, zaś wyniki niskie – adaptacyjności. Przykładowe stwierdzenia (cyt. za: Karwowski, 2009a):

1. Dostosowuje się (PR)
2. Zawsze będzie o czymś myśleć (O)
3. Cieszy się z konkretnej pracy (S)
4. Raczej coś stworzy niż usprawni (O)
5. Jest rozważna, kiedy ma do czynienia z autorytetami lub szerszą opinią (PR)
6. Nigdy nie działa bez upoważnienia (PR)
7. Nigdy nie łamie reguł (PR)
8. Lub konsekwentnych szefów i pracę, którą wykonuje się konsekwentnie (PR)
9. Powstrzymuje się od wymyślania rozwiązań do momentu, gdy jest to konieczne (PR)
10. Patrzy z nowej perspektywy na stare problemy (O)
11. Lubi urozmaicać stare sposoby działania (O)
12. Preferuje zmiany, które zachodzą stopniowo (O)
13. Jest sumienna i dokładna (S)
14. Mozolnie wypełnia zadania (S)
15. Radzi sobie z kilkoma nowymi pomysłami i problemami naraz (O)
16. Jest konsekwentna (S)
17. Jest gotowa nie zgadzać się ze stanowiskiem grupy rówieńkiów i osób o wyższej pozycji (O)
18. Stymuluje innych (O)
19. Jest gotowa zgodzić się z zespołem (PR)
20. Ma oryginalne pomysły (O)

Wersja polska kwestionariusza dostępna jest w książce Profesora Maciej Karwowskiego (2009a).

Zakończenie

Tematem artykułu był pomiar kreatywności człowieka. W artykule przedstawiono 13 różnych narzędzie oceny twórczości. Czytelników zainteresowanych pogłębieniem tego tematu odsyłamy do lektury bardziej wyczerpujących opracowań naukowych (np. Karwowski 2009a, 2009b; Plucker i in, 2021; Said-Metwaly, 2017).

Referencje

Appelt, K., Jarzembowska, M. (2020), Aktywność twórcza a korzystanie z urządzeń ekranowych przez dzieci w wieku przedszkolnym, „Psychologia Rozwojowa”, t. 25, nr 2, s. 31-42.

Baer, J. (2012), Domain specificity and the limits of creativity theory, „The Journal of Creative Behavior”, t. 46, nr 1, s. 16-29.

Batey, M. D. (2007), A psychometric investigation of everyday creativity, University of London, University College London (United Kingdom).

Bernacka, R. E., Popek, S. L., Gierczyk, M. (2017), Kwestionariusz Twórczego Zachowania KANH III–prezentacja właściwości psychometrycznych, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J–Paedagogia-Psychologia”, t. 29, nr 3, s. 33-57.

Carson, S. H., Peterson, J. B., Higgins, D. M. (2005), Reliability, validity, and factor structure of the creative achievement questionnaire, „Creativity Research Journal”, t. 17, nr 1, s. 37-50.

Curtbonk.com

Gough, H. G. (1979), A creative personality scale for the Adjective Check List, „Journal of Personality and Social Psychology”, t. 37, nr 8, s. 1398–1405.

Gralewski, J. (2009), Testy zdolności twórczych w Polsce, [w:] M. Karwowski (red.), Identyfikacja potencjału twórczego. Teoria Metodologia Diagnostyka, Wydawnictwo APS, Warszawa.

Groyecka-Bernard, A. (2022), Rola kreatywności w redukowaniu uprzedzeń, Praca doktorska, Uniwersytet Wrocławski. Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych. Instytut Psychologii.

Hocevar, D. (1979), The Development of the Creative Behavior Inventory (CBI).

Hocevar, D. (1980), Intelligence, divergent thinking, and creativity, „Intelligence”, t. 4, nr 1, s. 25-40.

Hocevar, D., Bachelor, P. (1989), A taxonomy and critique of measurements used in the study of creativity, [w:] J. Glover, R. Ronning, C. Reynolds (red.), Handbook of creativity, Springer, New York, s. 53-75.

Karwowski, M. (2009a), Zgłębianie kreatywności. Studia nad pomiarem poziomu i stylu twórczości, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa.

Karwowski M. (2009b), Identyfikacja potencjału twórczego. Teoria Metodologia Diagnostyka, Wydawnictwo APS, Warszawa.

Karwowski, M. (2014), Creative mindsets: Measurement, correlates, consequences, „Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts”, t. 8, nr 1, s. 62-70.

Kaufman, J. C. (2012), Counting the muses: Development of the Kaufman Domains of Creativity Scale (K-DOCS), „Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts”, t. 6, nr 4, s. 298–308.

Kirton, M. J. (1976), Adaptors and innovators: A description and measure, „Journal of Applied Psychology”, t. 61, nr 5, s. 622-629.

Lee, C. S., Huggins, A. C., Therriault, D. J. (2014), A measure of creativity or intelligence? Examining internal and external structure validity evidence of the Remote Associates Test, „Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts”, t. 8, nr 4, s. 446–460.

Matczak, A., Jaworowska, A., Stańczak, J. (2000), Rysunkowy Test Twórczego Myślenia K. Urbana i H. Jellena TCT-DP. Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa.

Mednick, S. (1962), The associative basis of the creative process, „Psychological Review”, t. 69, nr 3, s. 220–232.

Mednick, S. A., Mednick, M. T. (1967), Remote Associates Test, College, Adult, Form 1 and Examiner’s Manual, Remote Associates Test, College and Adult Forms 1 and 2.

Nęcka, E. (2012), Psychologia twórczości, GWP, Sopot.

Runco, M. A., Millar, G., Acar, S., Cramond, B. (2010), Torrance tests of creative thinking as predictors of personal and public achievement: A fifty-year follow-up, „Creativity Research Journal”, t. 22, nr 4, s. 361-368.

Runco, M. A., Plucker, J. A., Lim, W. (2001), Development and psychometric integrity of a measure of ideational behavior, „Creativity Research Journal”, t. 13, nr 3-4, s. 393-400.

Plucker, J. A., Renzulli, J. S. (1999), Psychometric approaches to the study of human creativity, [w:] R. J. Sternberg, (Ed.), Handbook of creativity, Cambridge University Press, Cambridge, s. 35-61.

Plucker, J. A. (1999), Is the proof in the pudding? Reanalyses of Torrance’s (1958 to present) longitudinal data, „Creativity Research Journal”, t. 12, nr 2, s.103-114.

Plucker, J. A., Makel, M. C., & Qian, M. (2010). Assessment of creativity, [w:] J. C. Kaufman, R. J. Sternberg (red.), The Cambridge handbook of creativity, Cambridge University Press, s. 48-73.

Runco, M. (2010), Divergent thinking, creativity, and ideation, [w:] J. Kaufman, R. Sternberg (red.), The Cambridge handbook of creativity, Cambridge University Press, New York, s. 413-446.

Runco, M. A., Acar, S. (2012), Divergent thinking as an indicator of creative potential. „Creativity Research Journal”, t. 24, nr 1, s. 66-75.

Said-Metwaly, S., Van den Noortgate, W., Kyndt, E. (2017), Approaches to measuring creativity: A systematic literature review, „Creativity. Theories–Research-Applications”, t. 4, nr. 2, s. 238-275.

Silvia, P. J., Rodriguez, R. M., Beaty, R. E., Frith, E., Kaufman, J. C., Loprinzi, P., Reiter-Palmon, R. (2021), Measuring everyday creativity: A Rasch model analysis of the Biographical Inventory of Creative Behaviors (BICB) scale, „Thinking Skills and Creativity”, t. 39, 100797.

Strzałecki, A., Wiśniewska, E. (2010), Style myślenia według RJ Sternberga. Uwarunkowania psychologiczne, „Przegląd Psychologiczny”, t. 53, nr 1, s. 33-59.

Kossowska, M. (2005), Umysł niezmienny…. Poznawcze mechanizmy sztywności. Wydawnictwo UJ, Kraków.

Urban, K. K., Jellen, H. G. (1996), Test for Creative Thinking – Drawing Production, Swets and Zeitlinger, Lisse.

Wallach, M.A., Kogan, N. (1965), Modes of Thinking In Young Children, Holt Rinehart & Winston, New York.