Gdy myślimy o pomiarze kreatywności, mamy najczęściej na myśli kreatywność jednostki, najczęściej wybitnie uzdolnionej, oraz baterie testów psychometrycznych, np. test Torrence’a. Taka percepcja zjawiska jest bardzo ograniczona, a może być również szkodliwa. Pomiar kreatywności stanowi bowiem zagadnienie zdecydowanie bardziej złożone, a zarazem wielowymiarowe – możemy dokonywać pomiaru kilku różnych aspektów twórczości, np. procesu twórczości czy twórczego środowiska, poddając przy tym analizie zarówno kreatywność jednostki, jak i kreatywność zespołu lub całej organizacji. Celem artykułu jest wstępne uporządkowanie wiedzy na temat pomiaru twórczości, w tym twórczości organizacyjnej. Wbrew pozorom, wiedza na temat pomiaru twórczości jest niezbędna, gdy pragniemy budować ponadprzeciętnie twórcze zespoły projektowe oraz doskonalić creative capabilities organizacji.

Pomiar kreatywności – rys historyczny

Początkowo kreatywność utożsamiana była z boskim darem tworzenia ex nihilo. Starożytni Grecy kojarzyli twórczość z mistycznymi mocami ochrony i szczęścia – natchnienie i akt twórczy miały być w ich rozumieniu wynikiem boskiej interwencji, a nie efektem ciężkiej pracy i umiejętności utalentowanego twórcy. Jako zjawisko nadprzyrodzone, a zatem poza ludzkim pojmowaniem, kreatywność nie mogła być poddawana jakimkolwiek pomiarom – trudno mierzyć coś, czego źródłem są niepomierne i nieobliczalne siły nadprzyrodzone.

Sposób postrzegania kreatywności uległ z czasem całkowitej zmianie. Już za życia Arystotelesa twórczość była definiowana jako zjawisko całkowicie naturalne – zgodne z prawem naturalnym. Jednak fundament pod współczesne podejście do zjawiska położył amerykański psycholog Joy Guilford, który w 1950 roku zaproponował zupełnie nowy wzorzec metodologiczny badań nad twórczością. Jego istotnym elementem było egalitarne podejście do kreatywności: jak do zjawiska powszechnie występującego, a zatem możliwego do obserwacji i badań, również laboratoryjnych (Nęcka, 2012). Od tego czasu twórczość, a dokładnie wszystkie wymiary czy też atrybuty kreatywności (przeczytasz o nich tutaj), poddawana jest szczegółowym pomiarom, przy wykorzystaniu różnorodnych i dość precyzyjnych instrumentów. Podstawowym pytaniem, które stawiają sobie obecnie badacze jest nie pytanie o to czy można dokonać pomiaru zjawiska, a o to w jaki sposób uzyskać wysoką trafność diagnostyczną i prognostyczną wykorzystywanych w tym celu narzędzi, np. baterii testów psychometrycznych.

Pomiar kreatywności – co tak naprawdę mierzymy?

Pomiar twórczości a poziomy analizy

Kreatywność kojarzymy najczęściej z osobami wybitnie uzdolnionymi – Leonardem da Vinci, Albertem Einsteinem, Fryderykiem Chopinem, a ostatnio np. z Mateuszem Hołdą (najmłodszym profesorem w Polsce) czy też Elonem Muskiem. Oczywiście, twórcze zdolności posiada każdy z nas, chociaż różnimy się w tym obszarze znacznie, podobnie jak w przypadku innych dyspozycji poznawczych i umiejętności, np. inteligencji czy empatii (o cechach osób kreatywnych przeczytasz tutaj). Jednak twórczość można rozpatrywać także na kilku innych poziomach – na poziomie zespołu, organizacji, a także kultury (np. kultury narodowej). W zależności od tego co chcemy analizować, czyli od przyjętej przez nas optyki badawczej, nieco inne instrumentarium będzie nam potrzebne – inna metodologia, inne postępowanie, inne narzędzia gromadzenia danych. Zilustrujmy to przykładem.

Przykład 1. Wiele organizacji uważa się za ponadprzeciętnie twórcze – prawdopodobnie nie bez przyczyny. Przykładowo, takie firmy, jak np. Apple, Alphabet, Tesla, Nike, IBM, Pfizer oraz Ikea znalazły się na opracowanej przez Boston Consulting Group liście 50 najbardziej innowacyjnych firm 2021 roku (visualcapitalist.com), natomiast inne, np. Pixar i Ideo (np. Kelley i Kelley, 2013), już od lat stanowią sztandarowy przykład organizacji, których motorem rozwoju jest kreatywność. Pragnąc zrozumieć przyczyny sukcesu tych firm, będziemy chcieli poddać je analizie na poziomie złożonej i spójnej całości – jednostką analizy będzie w tym przypadku cała organizacja, wraz z przynależnym do niej kapitałem ludzkim, kulturą organizacyjną, przestrzeniami, procedurami, strukturami, technologiami itd. Pomiar kreatywności jednego czynnika w izolacji od innych, np. twórczego potencjału zatrudnionych w tych organizacjach pracowników, prawdopodobnie niewiele nam pomoże w określeniu i zrozumieniu źródeł ich szczególnej innowacyjności.

Cztery perspektywy analizy zjawiska

Na kreatywność można także spojrzeć z kilku wzajemnie uzupełniających się perspektyw. Są to tzw. 💡 aspekty twórczości – pisaliśmy na ich temat o tutaj. Dla przypomnienia, za twórcze możemy uznać rezultaty, tj. produkty twórczych działań (np. utwór literacki, strategię biznesową, projekt nadwozia samochodu), a jako twórczych określić ludzi, którzy te rezultaty wytworzyli (np. poetę, stratega biznesowego, projektanta form użytkowych). Ponadto możemy także mówić o twórczych procesach, w przebiegu których dochodzi do wytworzenia pomysłów i rozwiązań, i to zarówno w kontekście psychologicznym, mając na myśli procesy intelektualne, jak i organizacyjnym – np. w odniesieniu do Design Thinking. Ostatecznie, nie można zapomnieć o oddziaływaniu środowiska, w którym proces twórczości zachodzi, np. oddziaływaniu środowiska społecznego i kultury organizacyjnej w agencji reklamowej, oddziaływaniu klimatu panującego w pracowni malarskiej czy wpływie technologicznego wyposażenia laboratorium R&D. Te cztery wymiary są opisywane przez tzw. 💡 schemat 4P kreatywności (Rhodes, 1961) – w skrócie został on przedstawiony w ramce 1 poniżej.

W odniesieniu do pomiaru twórczości, każda z perspektyw wymaga nieco odmiennego podejścia. Zupełnie inaczej będziemy analizować środowisko twórczej pracy, a w inny sposób dokonamy ewaluacji oryginalności i użyteczności produktów twórczego działania. Całkiem inne podejście zastosujemy pragnąc zdiagnozować twórczy potencjał kandydatów w procesie rekrutacji, a inaczej podejdziemy do oceny efektywności stosowanych w zespole zasad i procedur twórczego działania.

Pomiar kreatywności – co możemy mierzyć?

Aby uporządkować złożone zagadnienie pomiaru kreatywności, Mark Batey, wykładowca akademicki, badacz, a zarazem wzięty mówca i konsultant kreatywności organizacyjnej, zaproponował tzw. Nowy model heurystyczny pomiaru kreatywności (2012). A oto ten model:

Model jest trójwymiarowy i posiada trzy osie, które wskazują a) czego może dotyczyć pomiar kreatywności, b) jakie podejścia do pomiaru można przyjąć. Po pierwsze, można dokonać pomiaru kreatywności na czterech różnych poziomach: jednostki, zespołu, organizacji i kultury. Po drugie, pomiar może dotyczyć czterech aspektów twórczości: cech, procesu, środowiska oraz produktu twórczego działania. Po trzecie, każdego pomiaru można dokonać przy użyciu metod bardziej obiektywnych (np. mając na uwadze rzeczywiste dokonania twórcze danego człowieka, zespołu czy organizacji) lub bardziej subiektywnych (np. stosując samoocenę twórczych zdolności).

Przykład 2. Przyjmijmy, że chcemy dokonać oceny kreatywności produktów twórczego działania zespołu Sigma, przy wykorzystaniu możliwie obiektywnych metod pomiaru. W takim przypadku analiza będzie dotyczyła obszaru (tj. „prostokąta” na rysunku poniżej) na przecięciu osi „Zespół” i „Produkt”. Jeżeli chodzi o podejście do pomiaru, mamy kilka różnych możliwości. Po pierwsze, moglibyśmy poprosić uczestników zespołu o ocenę oryginalności i użyteczności rezultatów ich twórczej współpracy. Jednak tego rodzaju metoda może nie być do końca właściwa, szczególnie jeżeli chcemy zainwestować w wymyślone przez zespół koncepcje znaczne środki finansowe. Po drugie, możemy poprosić zewnętrznych specjalistów (np. konsultantów, naukowców) o ewaluację wymyślonych przez zespół koncepcji – w tym przypadku zastosujemy podejście drugie, czyli „ocenę przez innych”. Po trzecie, gdy zespół posiada już pewną historię współpracy oraz twórcze dokonania, możemy pokusić się o analizę zgłoszonych przez zespół wniosków patentowych bądź dokonać oceny efektów wdrożenia w życie innych koncepcji zespołu Sigma, gdy takie dane (np. dane rynkowe, finansowe, w przypadku działalności komercyjnej) są dostępne – w tym przypadku zastosujemy podejście bardziej „obiektywne” do pomiaru twórczości.

Przykład 3. Tym razem przyjmijmy, że chcemy zdiagnozować na ile organizacyjne środowisko pracy, np. kultura organizacyjna, panująca w zespołach atmosfera, wykorzystywane technologie, dostępne przestrzenie i narzędzia pracy itd. sprzyjają twórczym działaniom pracowników zatrudnionych w tej organizacji. W celu zebrania odpowiednich danych zastosujemy narzędzie w postaci kwestionariusza pytań. Nasz schemat pomiaru będzie wyglądał następująco – dokonamy analizy obszaru na przecięciu osi „Organizacja” i „Środowisko”. Jeżeli chodzi o podejście do pomiaru, zastosujemy podejście trzecie, czyli „samoocenę” – uczestnicy organizacji sami będą bowiem dokonywać oceny swojego środowiska pracy; będziemy de facto badać ich percepcję tego środowiska, a nie samo środowisko.   

Pomiar kreatywności – jak możemy mierzyć?

Identyfikacja obszaru, który chcemy zdiagnozować, nie wystarcza jeszcze, aby samo badanie przeprowadzić w sposób trafny i rzetelny – musimy wiedzieć dokładnie, jakie zmienne poddamy analizie (co dokładnie będziemy badać, np. myślenie dywergencyjne, praktyki organizacyjne itd.) oraz jakie instrumenty pomiaru zastosujemy (jak chcemy pozyskać potrzebne nam dane, np. czy zastosujemy baterię testów psychometrycznych czy też przeprowadzimy pewną liczbę wywiadów z wybranymi pracownikami organizacji). W przypadku pomiaru kreatywności nie jest to bowiem tak oczywiste, jak w przypadku pomiaru innych zjawisk.

Temat doboru metod jest niezwykle rozległy i wymaga osobnego opracowania. W tym miejscu warto zasygnalizować jak różne pytania możemy stawiać w zależności od tego jaki poziom i jaki aspekt twórczości pragniemy przeanalizować oraz jakie podejście do pomiaru chcemy zastosować. Kilka przykładowych pytań prezentuje poniższa tabela. Dla wyjaśnienia, jeżeli chcemy dokonać analizy środowiska organizacyjnego w podejściu obiektywnym możemy zadać pytanie o udział (frekwencję) w zorganizowanym przez firmę hakatonie, natomiast jeżeli celem naszego badania jest diagnoza cech zespołu w podejściu bardziej subiektywnym, możemy zadać pytanie o stopień w jakim jego uczestnicy są otwarci na nowe i nieszablonowe pomysły i rozwiązania.

Źródło: opracowanie własne na podstawie (Batey, 2012)

Wskazówki praktyczne / Implications

Kreatywność jest najczęściej odnoszona do zdolności przynależnych człowiekowi a kojarzona z nielicznymi twórcami o wybitnych talentach i dokonaniach. Taka percepcja zjawiska jest bardzo ograniczona, a może być także szkodliwa, gdy ma miejsce w szerszym lub bardziej złożonym kontekście, np. organizacyjnym czy regionalnym (Hospers i Van Dalm, 2005). Zaprezentowany model heurystyczny w jasny i uporządkowany sposób prezentuje różne oblicza kreatywności oraz pomaga precyzyjnie określić co dokładnie chcemy badać i w jakim konkretnie podejściu. Chociaż artykuł ma charakter teoretyczny, jego przydatność praktyczna polega na uporządkowaniu wiedzy na temat pomiaru zjawiska. Jest to szczególnie ważne w przypadku działów HR i leaderów, którzy pragną budować ponadprzeciętnie twórcze zespoły projektowe i doskonalić 🔮 creative capabilities całej organizacji.

Referencje / References:

Batey, M. (2012), The measurement of creativity: From definitional consensus to the introduction of a new heuristic framework, „Creativity Research Journal”, t. 24, nr 1, s. 55-65.

Fürst, G., Grin, F. (2018), A comprehensive method for the measurement of everyday creativity, „Thinking Skills and Creativity”, t. 28, s. 84-97.

Hospers, G. J., Van Dalm, R. (2005), How to create a creative city? The viewpoints of Richard Florida and Jane Jacobs, „Foresight”, t. 7, nr 4, s. 8-12.

Kelley, T., Kelley, D. (2013), Creative confidence: Unleashing the creative potential within us all, Currency.

Rhodes, M. (1961), An analysis of creativity, „The Phi Delta Kappan”, t. 42, nr 7, s. 305-310.